‘Kunst op een rotonde, te genant voor woorden’, zo luidde begin 2004 de kop van een advertentie in BK-informatie, Bulletin voor beeldende kunstenaars. Het was geen oproep voor een nieuwe beeldenstorm, integendeel, kunstenaars werden uitgedaagd ‘iets spannends’ te ontwerpen voor de nieuwe rotondes van Heteren en Valburg.
Rotondekunst is, om het voorzichtig uit te drukken, niet populair in de kunstwereld. Maar in de werkelijkheid wel. Van de vierendertig kunstwerken aan de provinciale wegen van Gelderland staat precies de helft op rotondes. En het worden er steeds meer: van de kunstwerken die sinds 2000 zijn gerealiseerd is maar liefst tweederde een rotondekunstwerk.
Aan de provincie ligt het niet dat rotondes als sokkel voor kunstwerken worden gebruikt. Van de veertien kunstwerken waartoe Gelderland rechtstreeks opdracht gaf, staan er slechts drie op een rotonde. Maar de provincie gaf wel ontheffing voor de rest, hoogste tijd dus voor een verkenning. Plus een bonus.
Je zou een logische route kunnen uitzetten die de zeventien Gelderse rotondekunstwerken verbindt. Of je kunt ze indelen naar de drie districten van de Dienst Wegen, Verkeer en Vervoer en proberen om zo de geest van respectievelijk de Veluwe, de Achterhoek en het Rivierenland te betrappen. Maar de beste manier om een zo willekeurige verzameling kunstwerken in kaart te brengen is waarschijnlijk simpelweg een alfabetische bespreking. Enige nadeel is dat je dan begint in Alem en daarmee het mooiste rotondekunstwerk meteen hebt gehad: de drie eieren die Maria Roosen legde op een reusachtige rotonde, waar vijf wegen bij elkaar komen.
Op het gladgeschoren grasveld liggen heel terloops twee witte eieren en een bruin ei. Ze mogen dan anderhalve meter hoog zijn, maar door de schaal van de rotonde ogen ze klein en kwetsbaar, er is geen nest om ze te beschermen, nog niet een beetje stro om de warmte vast te houden. Ze liggen een beetje aan de kant, je zou bijna zeggen in een hoekje, als de rotonde geen perfecte cirkel zou zijn geweest. Dit is een rotondekunstwerk in de ware zin van het woord: het noodt tot langdurig rondjes rijden om de verschuivende perspectieven op je in te laten werken, het open rivierenlandschap zorgt voor een weids decor, waardoor de eieren scherp afsteken tegen de hemel.Bij de B gaat het mis: in Beneden-Leeuwen staan de silhouetten van twee koeien op een rotonde, een paar kilometer en twee letters in het alfabet verder staan twee soortgelijke paarden op de rotonde van Dreumel. ‘Het moest kunst zijn met een kleine ‘k’, dus niet te hoogdravend, geen moeilijke verhalen, toegankelijk voor iedereen,’ zei kunstenaar Martin van Steenbergen bij de opening. Toegankelijk is het, daarover kan geen misverstand bestaan, beesten doen het altijd goed. En tegelijk is het zo plat als de beelden zelf: ze hebben een voor- en een achterkant, maar als je van de zijkant komt zie je niets. Plat is ook het bootje op de rotonde van Borculo. Varen met de Berkelzomp heet het gefiguurzaagde bruine scheepje dat verloren in het gras ligt. Culemborg stemt evenmin vrolijk: Jan de Baat benutte wel alle drie dimensies en betrok zelfs de toevoerweg bij zijn kunstwerk De zweepslag, maar als passant blijf je zitten met de vraag wat die bovenmaatse Alessi-koffiepot op de rotonde doet.
Van het kunstwerk op de rotonde van Doesburg resteren alleen nog achttien kale plakken in het gras. Begin dit jaar werden de uitgestrooide betonblokken, die symbool stonden voor het ‘vallen en opstaan van de stad’, verwijderd na protesten van de bevolking. ‘Ik dank God dat het geen kunst is,’ zei wethouder Fred Jansen tegen De Gelderlander, ‘was dat wel zo, dan hadden we er zestig jaar niet aan mogen komen. Iedereen vond het rommel, inwoners, ondernemers en bezoekers.’ Loonbedrijf Derksen demonteerde de blokken en gebruikte het beton voor de verharding van zijn erf.
Op naar de E. Zowel in Eerbeek als in Epe pakten kunstenaressen groot uit. Ankie Borgers vulde het middeneiland van de Eerbeekse rotonde met blokken waaruit zeven stalen palen als evenzovele cocktailprikkers omhoogsteken. Janske Hombergen ging nog een stap verder en voorzag niet alleen de middencirkel van een glooiende grashelling, maar verhoogde ook de flanken van de rotonde. Vanuit de auto neem je haar werk nauwelijks waar, maar de fietsers snijden op hun vrijliggende fietspaden door taluds van een meter hoog. Sound of Traffic heet het werk, omdat Hombergen zich liet inspireren door de geluidsgolven die het verkeer op de rotonde produceert. Een leuk idee, maar de geschoren grashellingen doen eerder denken aan een golfbaan dan aan een geluidssculptuur.
Bij de G is het middeneiland heel klassiek gebruikt als sokkel om iets op te zetten. In Geldermalsen hoef je niet lang na te denken over de betekenis van het rotondebeeld op de N833. ‘O, de verroeste peren,’ zegt het meisje van het Total-tankstation waar ik de weg vraag. Vreemd genoeg staan de cortenstalen peren niet bij de afslag Veiling, maar twee rotondes verder, bij Centrum. In Groesbeek staat een autonome roestvrijstalen schepping van Margot Zandstra, waarvan de enige relatie met de belendende Heilige Landstichting de titel is: Ontmoeting.
In Harderwijk is, net als in Epe, sprake van ‘totale rotondekunst’: niet alleen het middeneiland is vormgegeven, maar de rotonde als geheel (zie ook p61/64). Het kan geen toeval zijn dat beide opdrachten door de provincie zijn verstrekt. De Harderwijkse rotonde heeft een berenkuil in het midden: een verlaagd circuit waar het fietsverkeer wordt afgewikkeld, een soort rotonde in de rotonde. De berenkuil is vol water gezet waar het cirkelvormige fietspad met afslagen in de vier windrichtingen doorheenloopt. Een mooie vondst vindt ook de schooljeugd die luid joelend over de gravelrode fietspaden zwiert. Het kunstwerk zelf – vijfentwintig lantaarnpalen van verschillende hoogtes die in de vijver in het midden staan en waarvan de ronde witglazen bollen ook voor de automobilisten zichtbaar zijn – is eigenlijk een overbodige toevoeging aan de functionele schoonheid van de berenkuil. Genoeg is genoeg.
Bij de eind 2007 geopende rotonde van Heteren – het resultaat van de advertentie in BK-informatie drie jaar eerder – gebeurde precies het omgekeerde. Ontwerper Martijn Schoots wilde juist zoveel mogelijk aansluiten bij de functionele schoonheid die het straatmeubilair heeft. Aan de lichtmast van de ANWB met de wegwijzers naar Valburg en Zetten wilde hij een identieke wegwijzer toevoegen, maar dan een die naar boven wijst met het opschrift Wolken. Een mooi, simpel plan. Helaas gooide provincie roet in het eten: een wegwijzer in ANWB-stijl zou gevaarlijk zijn en dus moest het een golvende, paarse wegwijzer worden en is de fijnzinnige grap een platte grol geworden. Hetzelfde geldt voor de borden die Schoots aan de mast op de rotonde van Valburg liet bevestigen en die met pictogrammen aangeven dat het drieëndertig hoogspanningsmasten naar de elektriciteitscentrale van Nijmegen is en vierentwintig naar het trafostation van Doodewaard.
‘Een kunstwerk dat het tracé van de Betuweroute in de gemeente op positieve wijze markeert.’ Zo luidde de opdracht voor de drie rotondes die de Betuweroute nodig maakte in Oud-Zevenaar. Als eerste stuit je op een boosaardige man met een bijl op zijn schouder, op de tweede rotonde staat een eenzame koffer, op de derde een ree met een ladder tegen zijn flank. Je kunt er zelf een, al dan niet positief, verhaaltje bij verzinnen, maar het officiële thema dat hier verbeeld wordt, is Broederschap, Trouw en Dienstbaarheid. Of omgekeerd, het is maar net van welke kant je komt.
Ook Ulft heeft een drie-eenheid, in de volksmond heten ze de hondenhokken. De abstracte bouwsels doen aan megafoons denken en ze liggen niet op de rotonde, maar ernaast: het middeneiland moest open blijven voor zware transporten en dan moet kunst haar plaats weten. Achteraf is kunstenaar Kees Verschuren niet tevreden over zijn werk in opdracht van de provincie: ‘te klein en te afzijdig’.
En dan – we zijn inmiddels bij de V aangeland – eindelijk weer een werk dat bewijst dat rotondes en kunst soms voor elkaar geschapen zijn. Weer is het een vijfsprong van wegen, maar dat moet toeval zijn, want dit werk van Henk Visch had op een klassieke rotonde net zo goed gewerkt. Voorwaarde is wel dat de rotonde flinke afmetingen heeft en dat is in Varsseveld het geval. Het werk is uiterst eenvoudig: een gestileerd, kniehoog hek dat het middeneiland bijna geheel omgeeft. Aan één kant is het over een lengte van enkele tientallen meters open. De meeste passanten zullen het niet waarnemen, en al helemaal niet als kunstwerk, maar als je oog er eenmaal op gevallen is, blijft het intrigeren. Is het een veekraal? En dient het hek dan om dieren in te sluiten of juist om mensen buiten te houden? Waarom zit de opening tussen twee toevoerwegen in? En waar dient de tweede, veel smallere opening voor? Later zie ik op de website van Henk Visch dat op die plek een bronzen vrouw hoort te staan. Waar het beeld gebleven is? Visch heeft geen idee, hij belt de gemeente en krijgt te horen dat de vrouw bij een aanrijding zwaar beschadigd is geraakt, ze ligt op de gemeentewerkplaats. Geluk bij een ongeluk is dat het rotondekunstwerk zo sterk is dat het ook zonder beeld kan.
Nog één werk te gaan, maar op weg naar de Z stuit ik in Winterswijk op een provinciale rotonde met illegale kunst. Dit kunstwerk doet de balans doorslaan in het voordeel van de rotondekunst: 18-17. Het gaat om twee reliëfbeelden van een springend beest. De maker, Jan te Hofsté, heeft zijn naam in grote letters op het beeld gezet, dus het moet voor de provincie een koud kunstje zijn hem op te sporen en te sommeren het te verwijderen.
In Zetten eindigt de reis met een klassieker: de naam van het dorp op de rotonde. Het lijkt sprekend een werk van Marc Ruygrok, maar die verklaart van niets te weten. Jammer is dat je de naam alleen kunt lezen als je van Randwijk komt. Met de mensen die van de snelweg komen – en dat zijn de meesten – is geen rekening gehouden. Terwijl dat toch zo makkelijk had gekund: maak een rij van ‘z’-en en er staat Zetten, van welke kant je ook komt. En je hebt meteen een commentaar op het verschijnsel rotondekunst, dat in de meeste gevallen slaapverwekkend is.
Uit: Kunstwerken & Kunstwerken