Het is een van mijn favoriete snelwegen, de A7 van Amsterdam naar Groningen, met als hoogtepunt, of beter gezegd als dieptepunt, het aquaduct net voorbij Sneek. Officieel heet het niet eens een aquaduct, maar een tunnel, de Prinses Margriettunnel. Toch het is weldegelijk een aquaduct, een loepzuiver voorbeeld zelfs: de passerende automobilist kan de bak waar het water doorheen loopt in al zijn betonnen gestrengheid bewonderen.
Alles aan dit aquaduct is van beton: de borstwering, het ontluchtingsgebouw, de loodrechte wanden die in het landschap zijn gekerfd om de snelweg onder het water door te leiden. Dit is de harde, hoekige wereld van Rijkswaterstaat, de enige frivoliteit zit in de kleur van de wanden waar je tussendoor rijdt. Kleur is eigenlijk een groot woord: het zijn verschillende tinten grijs, hoe dieper je komt, hoe lichter. Zo moet de automobilist visueel gerustgesteld worden: er is licht aan het begin van de tunnel.
Toen ik een locatie aan de Vaarweg van Lemmer naar Delfzijl moest kiezen, wist ik het dus meteen. Helaas was een Friese schrijver me voor en zo belandde ik bij het aquaduct bij Grou, waar de A32 het kanaal kruist. Een pluspunt was dat dit kunstwerk de naam aquaduct draagt, of in ieder geval de Friese variant daarvan: Akwadukt Mid-Fryslân. En daarmee heb je voordelen wel zo’n beetje gehad.
Van stoere monumentaliteit is hier geen sprake, met alle middelen is juist geprobeerd om dit aquaduct te verzachten en weg te werken. De snelweg is geen harde, smalle kerf, maar een breed asfaltlint met aan weerszijden grashellingen die zo flauw omhoog lopen dat grasmaaiers er zonder moeite tegenop kunnen. De betonnen bak van het kanaal is rond van vorm, waardoor het water in een buikige badkuip lijkt te zitten. De ronding wekt de suggestie dat de krachten van het water daarmee beter kunnen worden opgevangen, maar ze blijkt alleen een visueel trucje te zijn. Het kanaal loopt namelijk gewoon door een rechthoekige bak, de rondingen zijn er later als vleugels aangezet en daar lopen nu aan beide zijden van het kanaal wegen over. Ook de dikke, rode stalen buis die de borstwering afsluit is alleen uit effectbejag aangebracht. De automobilist moet denken dat deze buis dient om te voorkomen dat schepen door de wand breken, maar in werkelijkheid zitten ze minstens vijf meter uit de wal en dienen ze alleen als railing voor de voetgangers die een blik naar beneden willen werpen op het onderdoor razende verkeer. En zelfs daarvoor is de dertig centimeter dikke buis niet geschikt: kinderen kunnen er makkelijk onderdoor glijden, zodat er later plexiglas onder moest worden gezet om ongelukken te voorkomen.
Het aquaduct bij Grou is een belediging voor de snelweg. Elke dag moeten hier ruim 23 duizend automobilisten onder het juk door en het enige dat ze terugkrijgen voor hun generositeit om een paar honderd boten vrije doortocht te verlenen, is een blik op een badkuip met een rood randje.
Nee, dan de treinreiziger die pal naast het aquaduct het kanaal kruist, voor hem is er in het jaar 2000 een machtige brug gebouwd zodat hij majestueus zicht heeft op de boten onder hem. Het mooiste moment is als de trein in volle snelheid over een vrachtschip dendert, want de meeste beroepsvaart kan gewoon onder de brug van ruim zeven meter door. En als er geen trein is, laat de brugwachter de spoorbaan een kwart draaien, zodat de pleziervaarders kunnen passeren die geen zin hebben om hun mast te strijken.
Enigszins ontgoocheld zit ik aan het kanaal en staar naar de stalen spoorbrug die het technisch kunnen van de ingenieurs van NS Infra demonstreert. Hun collega’s van Rijkswaterstaat moeten genoegen nemen met een dubbele betonnen driehoek op de oever. Tenminste, de brugwachter van het spoor neemt aan dat dit een kunstwerk te ere van het aquaduct is. ‘Maar misschien hadden ze gewoon wat beton over. Er staat geen bordje bij, ik weet ook niet precies wat of dat het inhoudt’, zegt hij als ik bij hem naar de driehoeken informeer. ‘Je moet maar eens met Poortman gaan praten, die woont in dat nieuwbouwhuis hier recht tegenover. Hij heeft de bouw van het aquaduct van heel nabij mee gemaakt, want hij woonde in het oude stoomgemaal dat moest worden afgebroken toen de snelweg hier kwam.’
Het aquaduct blijkt niet alleen plaats te bieden aan de snelweg, maar ook aan een parallelweg voor het lokale verkeer, dus kan ik te voet onder het kanaal door. Jouke Poortman, handelaar in landbouwmachines, blijkt thuis als ik aanbel. ‘Ontzettend verliefd’ was hij op het gemaal toen hij in 1982 eindelijk de kans kreeg om het te kopen. Zes jaar later klopte Rijkswaterstaat aan met de mededeling dat de tweebaansweg met klepbrug zou worden vervangen door een snelweg met aquaduct. ‘Je kunt de vooruitgang niet tegenhouden en bovendien kreeg ik een mooie som geld, maar het is zonde dat het is afgebroken. Er wordt te veel gesloopt, het industriële verleden van Grou is bijna helemaal uitgewist.’
Poortman houdt te veel van techniek om het aquaduct e verketteren dat hem verdreef. Hij pakt zijn fotoboeken erbij en vertelt enthousiast dat een aquaduct normaal in twee delen wordt gebouwd. Het Margrietkanaal is daarvoor te smal, zodat op de plek van zijn stoomgemaal een droogdok werd gegraven, waarin de betonnen bak in één keer werd gestort. Om te voorkomen dat het Pikmeer leeg zou lopen moest er een waterdichte kleiwand om de droogbak komen. ‘Er kwam een geweldig apparaat uit Frankrijk dat een sleuf van tachtig centimeter breed en 32 meter diep groef. Ik droom nog wel eens van het geluid dat die machine maakte. Ik zit zelf in de machines, maar dat heb ik daarna nooit meer gehoord.’ ‘Wist je trouwens dat er hier nog een schat in de grond zit?’ vraagt hij langs zijn neus weg. Op een dag brak de ketting waaraan de grijper naar beneden werd gelaten. Deze grijper, een gevaarte van zes meter hoog en twee meter breed, bleek met geen mogelijkheid meer naar boven te halen en dus zit het ding nog altijd op dertig meter diep in de bodem. In mijn notitieblokje schetst Poortman de locatie: tussen het spoor en de snelweg, een kleine driehonderd meter ten zuiden van het kanaal.
Ik steek opnieuw onder het kanaal door, langs de graffiti ‘Hail Heerenveen’ en ‘Feike = merkslet’ en neem mijn plaats aan het kanaal weer in. Met m’n ogen dicht lijkt het geluid van de snelweg op het ruisen van de branding, het kanaal klotst zachtjes voor zich uit. Af en toe verstoort een claxon de idylle, of het luide rinkelen van de bel die aankondigt dat de spoorbrug opengaat.
Arm aquaduct, passanten hebben geen idee van zijn technische kunnen. Al zijn brille en vernuft zijn aan het oog onttrokken: de diepe kelders die het regenwater opvangen, de ronde vleugels die als luchtkamers dienden om de bak te laten drijven, de dunne kleiwand van 32 meter diep die er voor zorgt dat het aquaduct zijn eigen polder heeft.
Er zou een gedenkteken voor de verloren grijper moeten komen, schiet door me heen, als symbool voor de technische obstakels die hier overwonnen zijn. Maar al snel verliest het idee zijn bekoring: nog een gedenkteken, nog meer visuele overlast. Het omgekeerde zou een passender eerbetoon aan het aquaduct zijn: de overbodige franjes weghalen zodat het zich van zijn soberste en dienstbaarste kant laat zien. Dus om te beginnen: weg met die dubbele driehoek en weg met die dikke rode nepleuning.
Gepubliceerd in: ‘Biografie van de vaarweg Lemmer-Delfzijl’, uitgeverij Noordboek, ISBN 90 330 0581 6
