Zomer in Nederland: zon, wolken en regen wisselen elkaar in hoog tempo af. In kantoren brandt de verlichting de hele dag, het zou een dagtaak zijn om de lampen steeds aan en uit te doen. Het ETAP Lichtregel Systeem (ELS) dimt de tl-buis automatisch tot een dofwitte pijp als de sensor genoeg daglicht meet. Een wolk voor de zon activeert de tl-balk ogenblikkelijk tot zijn maximale helderheid. De sensor is met de hand instelbaar, zodat iedereen de gewenste hoeveelheid licht op zijn bureau krijgt.
Eind jaren tachtig kwamen er tl-buizen met dimbare voorschakelapparatuur op de markt. Dat maakte ‘daglicht afhankelijke verlichtingssystemen’ mogelijk, een lege kantoorruimte diende doorgaans als ‘referentiekamer’. ‘Ik geloof niet in centraal geregelde systemen’, zegt Frans Adams (62), adjunct-directeur ontwikkeling van de Belgische verlichtingsfabriek ETAP. ‘Je gaat al de mist in als er een boom voor een van de ramen staat.’ Toch bleef de afdeling verkoop van ETAP aandringen op een automatische dimmer, zij zagen een gat in de markt.
Vier jaar geleden ontwierp Adams de verlichting voor het nieuwe hoofdkantoor van EnergieNed, de gezamenlijke Nederlandse energiedistributeurs. Bij dit demonstratieproject speelde geld geen rol. ‘Elk armatuur kreeg een eigen lichtsensor met ingebouwde versterker. Zo’n systeem is in staat om honderd lampen te dimmen, het was dus alsof je met een kanon op een mug schoot. EnergieNed was enthousiast, toen zijn we gaan kijken of het eenvoudiger kon.’
Adams wilde een passieve sensor, die nauwelijks stroom gebruikt en dus geen extra voeding en versterker nodig heeft. Hij nam een standaard LDR, een Light Depending Resistor. Hoe meer licht er op zo’n weerstandje valt, hoe lager de weerstandswaarde wordt. Daardoor wordt de spanning op de voorschakelapparatuur lager en dus ook de lichtopbrengst. ‘Normaal zitten LDR’s in bewegingsdetectoren, fototoestellen en videocamera’s. Het zijn goedkope massaproducten met oplagen van miljoenen, daarbij hoef je niet aan te komen met aanpassingen. We hadden twee problemen: de LDR’s hadden in naakte toestand [in het volle zonlicht TvdB] een te lage weerstand en de onnauwkeurigheid was met dertig procent veel te groot. De minimale weerstand verhoogden we door de LDR in een buisje te stoppen met een gaatje erin. Op het buisje schroefden we een huls die de lichtinval nog verder terugbrengt. Elke slag aandraaien betekent ongeveer vijf procent minder licht. Met die huls kunnen we de variaties in weerstand tussen de LDR’s wegregelen. Maar de klanten kunnen deze schroefhuls ook zelf gebruiken om het niveau van de lamp hoger of lager te zetten.’
In de fabriekshal in Malle steekt een meisje de gemonteerde sensoren in een lichttestbank en draait de schroefhuls er zo ver op tot het metertje 500 lux aangeeft, de standaardverlichtingssterkte voor kantoren. Alle sensoren hebben daardoor een andere lengte. Daar wil Adams van af. ‘Binnenkort nemen we buisjes met gaatjes van verschillende diameters. De LDR’s worden dan vooraf gemeten, het resultaat bepaalt welk gat er gemonteerd wordt. Dat zal ook de uitval verkleinen.’
Het zwarte buisje ter grootte van een vulpendop zit met een metalen klemmetje om de tl-buis geklikt, vandaaruit lopen draadjes naar de voorschakelapparatuur. ‘Aanvankelijk was daar intern weerstand tegen, men vond het niet elegant. Maar in de praktijk zie je het niet, ik wed dat niemand het opmerkt als je ze ’s nachts installeert. Het grote voordeel van deze montage is dat je de armatuur niet hoeft aan te passen. Voor de nieuwe generatie dunne tl-balken gebruiken we eenvoudigweg een smallere klem.’
ELS heeft nog een tweede energiebesparend effect. Bij het ontwerpen van kantoorverlichting wordt rekening gehouden met vervuiling en verzwakking van de lampen. Nieuwe tl-buizen geven daarom vijftien procent te veel licht, ELS regelt die overdimensionering weg. Adams: ‘In de praktijk blijkt ELS een derde tot de helft van het energieverbruik te besparen, dat betekent een terugverdientijd van drie tot vier jaar.’ In 1996 kwam ELS op de markt, dit jaar is een licht gewijzigde tweede versie uitgebracht. De aluminium huls is vervangen door een kunststof exemplaar, als extra beveiliging tegen blikseminslag. Door fiscale steun is het systeem in Nederland een succes, in België komt de verkoop langzaam van de grond. ‘Frankrijk met zijn goedkope atoomstroom is een probleem. In het zuiden zijn ze nog niet zo bezig met het milieu.’
Effe dimmen
Zomer in Nederland: zon, wolken en regen wisselen elkaar in hoog tempo af. In kantoren brandt de verlichting de hele dag, het zou een dagtaak zijn om de lampen steeds aan en uit te doen.