Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het ook noodzakelijk om terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: de keuken.
Het project Gewild Wonen in Almere heeft duidelijk gemaakt dat staatssecretaris Remkes de behoefte aan individueel opdrachtgeverschap nogal overschat. Veel kopers schrikken terug voor de extra kosten en vooral de extra moeite die een geïndividualiseerde woning met zich meebrengt. Bij keukens is van zo’n schroom echter niets te merken. Voor veel Vinex bewoners is de eerste stap na aankoop de sloop van de ingebouwde keuken en de inbouw van een exemplaar dat wel overeenkomt met de eigen wensen en smaak. Met de keuken toont de Nederlander massaal zijn individualiteit en welvaart: ‘Toon mij uw keuken en ik zal zeggen wie u bent.’
Deze individualisering is van vrij recente datum, heel lang bepaalden professionals hoe de keuken eruitzag. Hun bemoeienis dateert van het begin van de twintigste eeuw, toen Lillian Gilbreth de bewegingsstudies uit de baksteenindustrie toepaste op het huishouden. Als je de productie van een arbeider kunt opvoeren van duizend naar 2.700 bakstenen per dag, stelde deze moeder van twaalf kinderen, dan moet je ook de professionaliteit en efficiëntie van het huishouden kunnen verbeteren.
In Amerika bleef haar invloed beperkt tot de verbetering van het kitchen-cabinet, een kruising van een kast en een keuken, zo beschrijft Timo de Rijk in zijn artikel Efficiency en hygiëne: principes voor de modernisering van het huishouden. Maar in Europa en Rusland maakten haar ideeën furore onder progressieve architecten. Voor de stadsuitbreiding van Frankfurt ontwierp architecte Margarete Schütte-Lihotzky in de jaren twintig de eerste gestandaardiseerde keuken. Niet alleen de arbeider werd voortaan verheven, maar ook zijn vrouw. Verbetering van de hygiëne speelde daarbij een belangrijke rol.
De Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen wilde van deze progressieve idealen niet veel weten, bovendien waren zij als vrouwen uit de middenklasse allang schoon en netjes. Toch was de NVvH wel doordrongen van de noodzaak om de keukens te moderniseren omdat dienstbodes in de jaren twintig onbetaalbaar werden. Omdat ze de Duitse arbeiderskeuken te klein vond voor de Nederlandse middenklassewoningen liet de NVvH een eigen modelkeuken ontwerpen, de Hollandkeuken. Professionaliteit was daarbij het sleutelwoord: de vrouw als huishoudelijk ingenieur met de keuken als haar werkplaats. Daarin pasten geen pottenkijkers, de NVvH was dan ook tegen het doorgeefluik dat de firma Pander in de jaren dertig bedacht tussen keuken en woonkamer.
De beide drijfveren – hygiëne en professionalisering – kwamen samen in de keuken die typograaf Piet Zwart in 1938 voor Bruynzeel ontwierp, de eerste Nederlandse keuken die geschikt was voor massafabricage. Deze Standaardkeuken had een terrazzo-werkblad en afgeronde hoeken om de boel makkelijk schoon te kunnen houden. Verder waren er praktische snufjes als een uitschuifbare broodplank en listige uitsparingen om de handdoeken op te hangen. Na de oorlog begon deze keuken aan zijn opmars en werd tot symbool van de jaren vijftig en zestig. Bij de opnamen voor de film Ja zuster, nee zuster die nu gemaakt worden, wordt dan ook een originele Piet-Zwartkeuken als decor gebruikt.
Al snel groeide Bruynzeel uit tot de belangrijkste keukenproducent van Nederland. In 1965 werkten er twaalfduizend mensen voor het bedrijf, in veertien landen. Piet Zwart werd opgevolgd door beroemde ontwerpers als Kho Liang Ie (de Aquila-keuken), Pierre Cardin (de Pallas ‘Pierre Cardin’) en Jan des Bouvrie (Module 100). Maar toch werd het bedrijf vooral bekend om zijn oerdegelijke keukenblokjes.
Anno 2001 heeft Bruynzeel ruim zestig procent van de projectenmarkt in handen. Voor projectontwikkelaars, woningcorporaties en institutionele beleggers geven duurzaamheid en naleveringsprogramma’s de doorslag. Veel slechter doet de keukenfabrikant het op de markt voor luxe keukens, met een marktaandeel van vier procent staat hij op de derde plaats. Ondanks het aanbod van luxe keukens in alle stijlen – van nostalgisch tot hightech – kleeft aan het bedrijf het moralisme dat de Stichting Goed Wonen in de jaren vijftig propageerde: strak, degelijk, verantwoord, functioneel. De idee van de stichting was dat goed wonen automatisch zou zorgen voor goede mensen: het modernisme in notendop.
Maar vanaf de jaren zeventig weigerden mensen steeds meer om zich voor te laten schrijven hoe ze moesten wonen. Een doorgeefluik was niet meer voldoende, de hele muur werd weggebroken om de keuken bij de woning te trekken. De inbouwkeuken verscheen ten tonele: alle apparaten verdwenen achter panelen, naar keuze in modern oranje of traditioneel eiken. Deze open keukens waren een verlengstuk van de woning.
Het afgelopen decennium werden de rollen helemaal omgedraaid: niet langer wordt de keuken bij de woning getrokken, maar de woning wordt naar de keuken gebracht. Steeds vaker is de keuken het enige punt in huis waar de bewoners elkaar nog treffen en dus ook de plek die veel geld, tijd en energie mag kosten. De keuken is de woning geworden, of het nu een country keuken is met een grote schouw, of een strakke kastenwand en een reusachtig kookeiland waaraan je ook kunt eten.
Apparaten mogen weer gezien worden: koelkasten tonen trots een bolle buik, afzuigkappen hangen als kunstzinnige objecten vrij in de ruimte. Alleen de computer, die voorzichtig zijn intrede doet als naslagwerk voor recepten en voor de automatische bestelling van boodschappen, wordt nog steeds geïntegreerd in het ontwerp zodat het vlakke beeldscherm zo min mogelijk opvalt. Blijkbaar is de computer nog niet ‘gezellig’ genoeg.
Ondertussen knokt Bruynzeel voor een betere plaats op de markt voor luxe keukens. De eerste stap was het AP-project: het Aannemer-Particulierproject. Huizenkopers kunnen, voordat de bouw van start gaat, hun standaardkeuken aanpassen. Maar volgens John Borst, manager business development, was dat niet voldoende: het bedrijf moet de consument er rechtstreeks van zien te overtuigen dat Bruynzeelkeukens hip en bijdetijds zijn. Want levensduur en kwaliteit spelen bij de aanschaf nauwelijks meer een rol, na tien jaar willen mensen toch wat anders.
Even overwoog Bruynzeel serieus om een andere naam te gaan voeren: vanwege de associatie met keukenblokjes leek de naamsbekendheid van maar liefst 98 procent eerder een nadeel te zijn dan een voordeel. Toch besloot het bedrijf onder eigen vlag een nieuw offensief te beginnen. Het meest in het oogspringend is de remake van de keuken van Piet Zwart die vorige maand op de Woonbeurs werd geïntroduceerd.
Net als de New Beetle, de opvolger van de Volkswagen-kever, is het een combinatie van nostalgie en moderne techniek. Het keukenblad is niet langer van terrazzo maar van een graniet-composiet, de pianoscharnieren worden aan de binnenzijde ondersteund door zware kastdeurscharnieren. Maar het belangrijkste is dat de keuken in elke uitvoering geleverd kan worden: breder, hoger, extra kasten, ingebouwde apparatuur, afwijkende kleuren. Alles kan, al kiest de klant een keukenblad waarvan Piet Zwart zou gruwen. Het Gewild Koken is de norm.
