Gio Ponti schonk Eindhoven in 1969 een schitterend juweel: de Bijenkorf. Precies een kwart eeuw later werd dit kunstwerk verkracht door een andere Italiaanse architect van naam. Tijs van den Boomen reconstrueert het misdrijf en verkent de juridische mogelijkheden tot eerherstel.
Eindhoven is niet rijk gezegend met vooraanstaande, internationale bouwkunst. Voorbeelden van de bekwaamheid van Nederlandse architecten heeft de stad volop – de Lichttoren van Philips bijvoorbeeld en het Evoluon – maar de bijdrage van de buitenlandse elite blijft beperkt tot de Bijenkorf van de Milanese architect Gio Ponti.
De oprichter van Domus was al zeventig toen hij door de directie van de Bijenkorf werd gevraagd een ‘charming piece of architecture’ te ontwerpen, ‘dedicated to Ladies’. Geïnspireerd door het groen van de Nederlandse natuur en de vele ramen van de grachtenpanden voorzag hij de warenhuisdoos van verspringende vensters, de wanden bekleedde hij met groene keramische tegels. De Groene Amsterdammer omschreef het bij de opening in 1969 als een ‘prachtig opgedirkte doos’ die goed paste bij het ‘beminnelijk snobisme’ van de Bijenkorf.
Uit mijn kinderjaren herinner ik me een flonkerend gebouw te midden van grauwe fabrieken, een gebouw dat licht gaf en dat, als je je ogen dichtdeed, zachtjes leek te zoemen. Groot was mijn ontzetting toen ik afgelopen herfst terug was in mijn geboortestad en zag hoe Ponti’s schepping was verkracht.
Tussen de Bijenkorf en het geheel vernieuwde Piazza Center was een glazen luifel van 25 meter hoog verrezen, steunend op getordeerde kolommen van cortenstaal. Maar de sculpturale kolommen waren blijkbaar niet sterk genoeg om zoveel weelde te dragen, want de architect had tien stalen hulppootjes nodig om zijn dak af te steunen en die pootjes had hij voor het gemak maar op Ponti’s daklijst gezet. Het lijkt een hulpconstructie die te zijner tijd zal worden weggehaald, maar helaas blijkt deze constructie permanent. De Bijenkorf was al in 1993 erkend als gemeentelijk monument, de architect van de luifel heeft een internationale reputatie te verliezen, de ontwerpen zijn beoordeeld door zowel de Welstands- als de Monumentencommissie: waar ging het fout? En vooral: is er met het auteursrecht in de hand nog iets tegen te doen? Per slot van rekening oordeelde de Groningse rechtbank afgelopen september dat een kunstwerk zelfs kan worden aangetast als het in een minderwaardige omgeving wordt tentoongesteld. (Kunstenares Irene Verbeek won haar kort geding tegen de Groningse schouwburg die de muren van de foyer blauw had laten schilderen, terwijl Verbeek haar plafondschildering had afgestemd op de toenmalige witte muren.)
Ponti ontwierp eind jaren zestig niet alleen de façade van de Bijenkorf. Ongevraagd en onbetaald boog hij zich ook over de Piazza, het pleintje tussen Bijenkorf en het naastgelegen Piazza Center. Zelf ontwierp hij kleurrijke schilden, hij nodigde kunstenaar en stadgenoot Mario Negri uit om banken en beelden voor het plein te maken. Ponti beschouwde het plein als een gift aan de stad Eindhoven. Dat het ontwerp hem dierbaar was, blijkt uit het feit dat hij, via de directeur van de Bijenkorf, meermaals heeft geprobeerd om ereburger van de stad Eindhoven te worden.
Toen projectontwikkelaar William Properties het verpauperde Piazza Center nieuw leven wilde inblazen, wendde hij zich tot Massimiliano Fuksas die inde periferie van Salzburg had bewezen een succesvolle shopping mall neer te kunnen zetten. Deze schoof het plein, in de woorden van projectarchitect Gijs Pyckevet, ‘volledig ter zijde’ en bouwde het helemaal om. De openbare ruimte die overbleef werd geprivatiseerd en van een glazen luifel voorzien.
In de ontwerpschetsen staat de luifel keurig op eigen benen. Pas uit de werktekeningen blijkt dat Fuksas op Ponti leunt, tenminste, als je goed kijkt. Harrie van Helmond, architect en toen nog lid van de Welstandscommissie: ‘Die pootjes hebben we helaas over het hoofd gezien. We hebben ons in de luren laten leggen door de eerbied die Fuksas tentoonspreidde voor Ponti’s werk, hij zou hem goed gekend hebben. Bovendien vonden we toen nog dat het controleren van werktekeningen eigenlijk te ver gaat voor een Welstandstoetsing. Daar hebben we dus van geleerd.’
Toen de commissie navraag deed bij de juridische dienst van de gemeente bleek dat ze na goedkeuring van de ontwerptekeningen geen poot meer had om op te staan. Van Helmond: ‘We hadden natuurlijk vooraf moeten eisen dat Fuksas helemaal van de Bijenkorf af zou blijven, bouwkundig had dat makkelijk gekund. Maar dat is niet gebeurd. Achteraf konden konden we alleen nog vragen om de paaltjes meer naar achteren te plaatsen, zodat ze niet zo in het oog zouden springen. Fuksas spuugde vuur toen dat wij het waagden commentaar te hebben op hem, een van de grootste architecten ter wereld.’
De afdeling Bouw- en Woningtoezicht toetste het idee van de commissie om de voorste en meest in het oog springende afsteuning weg te halen. Dat bleek goed mogelijk, maar uiteindelijke durfde de gemeente het niet aan om dit aan Fuksas voor te leggen, die zou dat eens als een belediging opvatten. Van Helmond: ‘Achteraf is dit een dieptepunt in onze advisering: zoveel uren hebben we erin gestoken en het resultaat is om je kapot te schamen.’ Ook op andere punten maakte Fuksas zijn beloftes niet waar. Na zware kritiek van de Welstandscommissie paste de architect de kleurstelling en detaillering van de bovenste twee verdiepingen van het Piazza Center aan. Met groen folie werd zelfs een mock-up gemaakt. Maar het goedgekeurde ontwerp is eenvoudig niet uitgevoerd, waardoor het gebouw nog steeds illegaal is. De verantwoordelijk wethouder wil het er niet bij laten zitten, maar bij wie moet ze zijn? De projectontwikkelaar heeft het gebouw inmiddels overgedragen aan de nieuwe eigenaar, beleggingsmaatschappij Rodamco.
De hulppootjes van Fuksas zijn des te ontluisterender als je bedenkt dat Ponti niet alleen architect was, maar ook meubels, servies, boeken en stoffen ontwierp. Hij was de grote man achter de opkomst van het naoorlogse Italiaanse design, iemand voor wie het detail een cruciale rol speelde.
Gio Ponti is niet meer in staat om de aantasting van zijn ontwerp aan de kaak te stellen, hij overleed in 1979. Kunnen zijn erfgenamen wel naar de rechter stappen? Dat blijkt afhankelijk te zijn van het testament dat Ponti heeft nagelaten, want anders dan bij de exploitatierechten, die automatisch op de erfgenamen overgaan, moet het persoonlijkheidsrecht expliciet worden overgedragen, iets wat veel kunstenaars en architecten vergeten te regelen.
Vanuit Milaan laat architect Marco Romanelli, kenner van het werk van Ponti en vertrouweling van diens inmiddels hoogbejaarde dochter, weten dat de kinderen Ponti daartoe inderdaad gerechtigd zijn. Bij de herbouw van Ponti’s beroemde Pirelli-toren, die zwaar beschadigd werd door een vliegtuig, maakten zij van dit recht gebruik.
Van een aanklacht tegen Fuksas wil Romanelli echter niets weten. Hij schrijft weliswaar fijntjes over Fuksas dat het feit dat die het werk van Ponti kent nog niet wil zeggen dat hij in staat is om in continuïteit met Ponti’s scheppingen te werken, maar hij vindt dat uitsluitend de gemeentelijke adviescommissies verantwoordelijk zijn.
Architecten houden er niet van om elkaar in het openbaar af te vallen, laat staan om elkaar aan te vallen. En dus moet de waakhond eraan geloven die heeft zitten slapen, terwijl de verkrachter zelf vrijuit gaat. Hij kon er toch niets aan doen dat hem de gelegenheid werd geboden?
Als de erven Ponti inderdaad weigeren om het persoonlijkheidsrecht in stelling te brengen, is ook de weg afgesneden om de Bijenkorf aan te klagen voor hun medewerking aan de aantasting van Ponti’s schepping. Dan blijft er nog maar één juridische mogelijkheid over om de schande uit te wissen: de gang naar de bestuursrechter om de Welstandscommissie aansprakelijk te stellen wegens onrechtmatigheid.
Dat zou een langdurig, onzeker en kostbaar juridisch steekspel worden, waarbij de gemeente bovendien zwaar tegenspel zal bieden om niet voor de kosten op te hoeven draaien, maar vooral omdat zij met handen en voeten gebonden is aan Massimiliano Fuksas: afgelopen december gaf de Eindhovense gemeenteraad haar goedkeuring aan het herontwerp voor het 18 Septemberplein aan de voorzijde van de Bijenkorf, inclusief twee druppelvormige gebouwen daarop. Blijkbaar is het ontzag voor grote namen in Eindhoven zo diep geworteld dat de man overal mee wegkomt. Het centrum van Eindhoven wordt één grote Fuksasspektakel, want Fuksas heeft ook al het gebouw voor de Media Markt ontworpen, een groot bouwvolume dat aan de andere zijde van het Piazza Center komt als de Bijenkorf. De bouw is inmiddels in volle gang.
Als eerbetoon aan Ponti wil Fuksas de gevel van de Media Markt voorzien van keramische elementen. Het zou hem meer sieren als hij zijn fout uit eigener beweging zou herstellen en alsnog zijn poten van Ponti’s nek zou halen. Daarmee zou hij de titel van Ponti’s boek uit 1957 onderschrijven: ‘Amate Architectura’, oftewel: houd van de architectuur. Want liefde kun je bij de rechter niet afdwingen.
Met dank aan Kees Berendsen, auteursrecht-jurist en voormalig directeur van Beeldrecht