De achterdeur van Kosice

Er is iets vreemds met de verbinding tussen Bratislava, de hoofdstad van Slowakije, en Košice, de tweede stad van het land. De snelste route loopt niet, zoals je zou verwachten, over het eigen grondgebied, maar via buurland Hongarije. Dankzij de uitbreiding van het Schengenakkoord kun je zonder grenscontroles de Lage Tatra omzeilen en gebruikmaken van de Hongaarse snelwegen. Daarmee herleven oude tijden, want Bratislava en Košice maken deel uit van een ring van steden die tot bloei kwam rond de Hongaarse hoofdstad Buda. Kassa heette Košice in die tijd nog.

Maar er is hoop voor nationalistisch ingestelde Slowaken: er wordt hard gewerkt aan de completering van een eigen snelweg, de D1, die de afstand tussen Bratislava en Košice met vijf procent zal verkorten. Daarvoor moeten echter nog wel een paar kostbare voorzieningen worden aangelegd, zoals een tunnel van 7,5 kilometer.

Ik neem de derde route die naar Košice voert, de E58 van Wenen naar Odessa. Het Europese wegnummer belooft meer dan het waar kan maken: voor het overgrote deel is de E58 een tweebaansweg die zich door de Lage Tatra slingert. Maar de aankomst in Košice maakt het ongemak meer dan goed. Van vijftig kilometer afstand, waar de weg afdaalt naar de laagvlakte, zie je de stad al liggen. Of eigenlijk zie je vooral de industriële voorbodes liggen: voorop de cementfabriek met afvalbergen en transportbanden en een stuk verder de rokende schoorstenen van de reusachtige staalfabrieken van US Steel. En dan, na een woud van reclameborden aan weerszijden van de weg, eerst het vliegveld en dan de parkeerplaatsen van shopping mall Optima. Welkom in Košice.

 

Het heeft voordelen om niet de officiële ingang te nemen, maar de achterdeur. Aan de achterkant kun je zien hoe mensen leven, waarmee ze hun geld verdienen, waar ze hun rotzooi laten, wat ze achter de keurige façade verborgen proberen te houden.

De representatieve beelden waarmee Košice zich graag tooit, zijn de ongerepte, beboste heuvels die de stad omgeven en het rechthoekige laat-middeleeuwse centrum. En het moet gezegd: het hart van de stad ligt er perfect geconserveerd bij, zowel de industriële als de postindustriële wereld zijn hier ver weg.

Aan de Hlavná, de voetgangersvrije centrale straat, rijgen paleizen, kerken, herenhuizen zich aaneen, in een bont palet van stijlen. Bijna zonder uitzondering zijn ze perfect onderhouden, de gotische kathedraal van Sint Elisabeth staat erbij alsof ze net gebouwd is. Links en rechts vind je terrassen en restaurants, een paar luxe winkels maken het plaatje compleet. Hier laten studenten zich na de diploma-uitreiking fotograferen, de meisjes in het lang, de jongens strak in het pak.

Het centrum is van een adembenemende gaafheid, alsof het een stenen variant is van een Engelse landschapstuin die van generatie op generatie is bijgehouden door toegewijde vaklieden, het resultaat van ononderbroken knippen en snoeien, van zorgvuldig onderhouden en voorzichtig uitbouwen. In werkelijkheid was het centrum in de jaren zestig op sterven na dood.

Košice was tamelijk ongehavend uit de oorlog gekomen, als je tenminste alleen de gebouwen in ogenschouw neemt. De bevolking was gedecimeerd. De ruim tienduizend joodse inwoners waren door de Duitsers gedeporteerd en vermoord, alsmede een onbekend aantal zigeuners. Vervolgens werden na het uitvaardigen van het Košice Government Program in 1945 vele duizenden van de oorspronkelijke Duitse en Hongaarse inwoners verjaagd. Geen haan die ernaar kraaide en in tegenstelling tot de jodenvervolging is het een onderwerp dat nog altijd wordt verdoezeld.

 

De jonge Tsjechoslowaakse staat had haast om de van oudsher Duits-Hongaarse stad opnieuw te bevolken, fabrieken en woningen moesten mensen uit het hele land hierheen halen. Voor een dergelijke massa-operatie was de oude stad simpelweg te onpraktisch, bovendien waren de bezitsverhoudingen ook na de golf van onteigeningen nog altijd complex. De industriële bouw van woningen vereiste grote lappen grond, waar bouwkranen en vrachtwagens vrij spel hadden.

De stad begon aan een spectaculaire groei: in 1950 waren er nog maar 60 duizend inwoners, dertig jaar later waren dat er bijna 3,5 maal zoveel. Terwijl overal flatwijken verrezen, werd het centrum aan zijn lot overgelaten. En toen eind jaren vijftig een wet zigeuners verbood nog langer rond te trekken, werden ze naar de leegstaande panden in het centrum verwezen. De representatieve voorkant was de achterkant geworden, de kant waarvoor de stad zich schaamde.

Foto’s van deze tijd heb ik niet gevonden, maar ik kan me de verloedering moeiteloos voorstellen. Ook in de westelijke wereld waren de stadcentra op sterven na dood, ik herinner me uit die tijd hoe donker en verloederd Amsterdam was. Zelfs Manhattan was in de jaren zeventig aan het verval prijsgegeven.

Pas begin jaren tachtig keerde het tij, ook in Košice. In 1984 kreeg de ruim een kilometer lange Hlavná een muzikale fontein, twee jaar later werd ze autovrij gemaakt. En na de val van het communisme stak Rudolf Schuster, de nieuwe burgemeester, de stad diep in de schulden om het verleden te laten herleven: de Hlavná kreeg een middeleeuwse bestrating met plavuizen, en in het midden een waterstroompje bij wijze van gestileerd beekje. Het openbaar vervoer werd om het centrum heengeleid, maar de tramrails bleven liggen om toeristen met een paardentram heen en weer te kunnen rijden. Zo krijgen zij de perfecte illusie van een niet nader bepaald verleden voorgespiegeld.

Om nog iets van levendigheid te vinden moet je achter de voordeuren zijn, of op de rommelige, in elkaar overlopende binnenplaatsen. Bij Kolosseum bijvoorbeeld, een concertruimte die meerdere, onderling verbonden panden beslaat. De ruige inrichting is een verademing na alle gesausde buitenkanten, maar ook hier rukt de stilering op, alleen is die meer ontleend aan MTV en minder aan de Capitool Reisgidsen. Zigeuners zul je er in ieder geval niet vinden, voor hen is een nieuwe achterkant gecreëerd.

 

In de jaren tachtig verdwenen de zigeuners langzaam uit het centrum, een officieel spreidingsbeleid zorgde dat ze in alle wijken van de stad flats kregen toegewezen. Na 1989 konden zij, zoals alle bewoners, hun huurwoning voor een prikkie kopen en vervolgens begonnen ze daarmee te handelen. Een vierkamerwoning tegen een driekamerwoning plus wat geld. En daarna die driekamerwoning tegen een tweekamerwoning en wat geld, et cetera. Overbevolkte flats waren het gevolg.

In 1995 werd een nieuwe buurt aangewezen voor zigeuners, Lunik IX. Deze buurt is onderdeel van de veel grotere stadsuitbreiding Lunik uit de jaren zeventig, maar anders dan Lunik I tot en met VIII ligt ze net buiten de ringweg van Košice. Op de heenweg had ik, als ik beter had opgelet, de armelijke, geïsoleerde flatwijk kunnen zien liggen. Ze liggen namelijk tegenover shopping mall Optima.

En dus keer ik terug naar deze achterdeur van de stad. Hemelsbreed is de afstand van het winkelcentrum naar Lunik IX slechts zevenhonderd meter, maar het klaverblad van de E58 en de ringweg houdt beide werelden scherp gescheiden. In Lunik IX geen smetteloos schone openbare ruimte, maar vuilnis dat zich ophoopt rond de flats. Geen plantenbakken die elke dag gesproeid worden, maar uitgesleten zandpaden en stoffige veldjes. Geen strakke glimmende façades, maar balkons waar de was bont aan de lijnen hangt. Geen muzak uit luidsprekers, maar een jammerende gitaar uit een haveloos portiek. Geen auto’s op uitgestrekte parkeerplaatsen, maar een bushalte net buiten de wijk die de verbinding vormt met de buitenwereld. En kinderen op straat, overal kinderen.

 

Košice wilde uitgroeien tot 330 duizend inwoners, maar de val van het communisme maakte een abrupt einde aan deze plannen van de stad. Veel jonge mensen trokken weg, vooral naar Praag, en het inwonertal liep licht terug, naar de huidige 235 duizend. Daarmee kwam een einde aan de bouw van flatwijken.

Aan nieuwe woningen was in de jaren negentig geen behoefte meer, aan winkels des te meer. Aan de uitvalswegen van de stad, goed bereikbaar met de auto, verrezen de supermarkten en shopping malls. En zo ontstond een dubbele beweging: een middelpuntvliedende kracht die de ontwikkeling van de stad naar buiten duwt en een middelpuntzoekende kracht die het centrum versterkt. De aanleg van Aupark, de nieuwste shopping mall van de stad, past in die laatste ontwikkeling: pal aan de rand van het oude centrum – bij de grondwerkzaamheden stootten de bouwers op de oude stadsmuren – verrijzen ruim drie hectare winkelruimte plus een hectare kantoorruimte.

Het gebied tussen het stadshart en de rand werd aan zijn lot overgelaten en vormt een nieuwe achterkant van de stad. Zo’n veronachtzaamde overgangszone tussen centrum en buitenrand zie je in veel steden aan het begin van de 21ste eeuw. Maar in Košice is iets opmerkelijks aan de hand: juist in dit tussengebied ligt de rivier waaraan de stad zijn bestaan te danken heeft. En waar andere steden hun waterfront naarstig ontwikkelen, heerst aan de oevers van de Hornad stilte.

De schoorstenen van de leegstaande magnesiumfabriek torenen boven de vlakte uit, er zijn wat sportvelden, een paar bedrijventerreinen die het vooral moeten hebben van tweedehands auto’s, deels verlaten spooremplacementen, velden waar schapen grazen, een zwavelhoudende bron met de kenmerkende geur van rotte eieren.

Hier zie je hoe aangenaam een achterkant midden in de stad kan zijn. Er wordt gevist, gewandeld, geflirt, bier gedronken, gezwommen, vuurtje gestookt. Hoogtepunt is Bufet Pri Sudkoch, een zelfgetimmerde barak, waar fietsers en autotuners, hippies en punkers, kinderen en oude mensen broederlijk aan lange tafels zitten. Niks meer aan doen, denk ik, terwijl ik een grote pul bier voor mijn neus gezet krijg.