Zwierige tl-buis

Het kille en zakelijk imago van de tl-buis beperkt het gebruik tot kantoren en fabrieken. Soms mag de energiezuinige lamp de badkamer of keuken verlichten, maar in de woonkamer is de tube luminiscent taboe. ‘Spaarlampen accepteren mensen nog wel, feitelijk zijn dat verkapte tl-buizen. Het zijn vrachtwagens die als personenauto’s zijn vermomd. Ik ben teruggekeerd naar de oorspronkelijke vrachtwagen, daaraan was sinds de uitvinding niets veranderd’, zegt ontwerper Frans van Nieuwenborg in zijn Leidse werkplaats.
Omdat een tl-buis altijd recht is, had Van Nieuwenborg aan een kleine ingreep genoeg om het industriële imago uit te wissen en tegelijk het archetype van de tl-buis te behouden. Hij legde een rechte buis bij 600 graden op een licht gebogen mal zodat die langzaam in de gewenste vorm zakte. Om de gewenste kromming te bepalen liet hij vijf mallen met verschillende radii maken. ‘Ik werk niet met computers, ik moet het zien. Uiteindelijk bleek de flauwste bocht het beste, daarbij lijkt het alsof de buis doorbuigt onder zijn eigen gewicht. Een sterke kromming is al snel te brutaal.’ Het liefst had Van Nieuwenborg een buis van twee meter lengte genomen. ‘Maar als middenstander moest ik er rekening mee houden dat mensen hun lamp afstemmen op hun tafel. Daarom is de Lazzuro er in een lengte van 120 en 150 centimeter.’
 Zijn tweede ingreep was om de lichtbron gedeeltelijk bloot te leggen. Aan beide uiteinden is de buis over een lengte van een decimeter doorzichtig, zodat het geheimzinnige helderblauwe licht te zien is van de gasontlading van het mengsel van argon, krypton en kwik. Bij sommige standen van de dimmer lijken er blauwe bolletjes door de buis te rennen. ‘De buizen worden geheel gevuld met een fluorescerende laag en gebakken. Ik bouwde een apparaatje dat de laag er met een ronddraaiende leertje weer uitpoetst.’ Voor de tl-buis nam hij een niet te koude kleur. ‘In noordelijke landen houden mensen van warm licht, in Zweden steken ze bij het ontbijt al kaarsen aan. Zuideuropeanen willen juist koel licht. Daartussen heb ik een compromis gezocht.’
In de lamp is zoveel mogelijk bestaande technologie verwerkt. ‘Zelf kunnen we weinig, behalve goed nadenken en apparaten ontwerpen. De elektroden betrek ik bijvoorbeeld van Philips. Dat is bijna een gunst, er is geen reguliere handel in elektroden. Het lijkt net alsof je iets illegaals bij een dealer koopt. De gecombineerde voorschakelaar/starter/dimmer haal ik bij Osram, de andere grote lampenfabrikant. Met deze nieuwe schakelaar, die verstopt zit in het aluminium plafondarmatuur, kun je de lamp tot vijf procent dimmen.’ De draaischijf van de dimmer hing hij pontificaal in het lege hart van de lamp, zo lijkt ze op het contragewicht waarmee ouderwetse lampen in hoogte konden worden versteld. De Lazzuro is niet verstelbaar: de klant moet de elektriciteitsdraden zelf op de gewenste lengte knippen, de kunststof fittingen bevestigen en de buislamp ertussen klikken. ‘De montage is eenvoudig. Overigens doen alleen Nederlanders het zelf, overal elders laten ze een mannetje komen om een lamp op te hangen.’
Van Nieuwenborg verzendt de lampen in lange kokers met houtwol over de hele wereld. ‘Het laatste jaar kwamen de buizen steeds vaker gebroken aan. Een nieuwe buis sturen kost veel geld en het duurt een paar dagen, gelukkig kan de klant er zo lang een gewone tl-buis tussen de fittingen zetten.’ Als om de stress van de productie in eigen beheer te illustreren, wordt hij voortdurend onderbroken door koeriers, leveranciers en medewerkers.
Deze zomer ontwierp Van Nieuwenborg drie nieuwe verpakkingen om breuk te voorkomen en een chiquere uitstraling te krijgen. Eén omhulsel was van schuimrubber, de andere twee van uitgefreesd piepschuim. ‘We hebben ze alle drie veertig keer van het dak laten vallen en veertig keer rechtop gezet en laten omvallen. De schuimrubberen versie voldeed het beste. Bovendien hoefde ik daarbij niet te investeren in een mal, met een slimme zaagsnede kan de fabrikant ze zo maken.’
De productie blijft veel hoofdbrekens kosten. ‘De laatste tijd loopt de kwaliteit van de buizen ineens terug: de ene keer is de coating gevlekt, dan zitten er weer hobbels in de kromming. Het zijn geschoolde producenten maar ze zijn puur gericht op de technische kwaliteit. Veel gevoel hebben ze niet. Ik ben onverbiddellijk, de hele partij gaat dan terug.’
Naast de veelvuldig bekroonde en geëxposeerde hanglamp maakte Van Nieuwenborg een wandversie en een staande versie. Nu experimenteert hij met nieuwe vormen van tl-buizen, op zijn werktafel ligt al een dubbel geklapt prototype. Ook probeert hij met laserstralen andere patronen uit de fluorescentielaag te ‘frezen’. ‘Ik houd ervan om de grenzen van de techniek te verkennen. De Lazzuro is een klassieker waarop ik kan variëren. Ik heb goede hoop dat hij over tien jaar nog actueel is.’