Je denkt misschien dat het op jou geen greep heeft. Je bent uniek en laat je niet leiden door de massa. Maar we laten ons allemaal opslokken door Control Space. Control Space is een plek waar toevalligheden zijn uitgesloten. Een plek waar werkelijk over alles is nagedacht, om maar zo goed mogelijk te voldoen aan de steeds toenemende eisen van de wispelturige consument. Shoppen is wetenschap geworden.
Ook deze verslaggeefster is zo iemand die denkt dat ie zich niet laat manipuleren. Niet is minder waar. Zet me neer op de Demer, dat stukje winkelstraat tussen Piazza Center en V&D, en mijn sociale vaardigheden nemen af tot het niveau: Ik. Hebben. Nu! ‘Dat is nu net het grappige dat je ook in de film ziet gebeuren’, zegt Van den Boomen. ‘We denken allemaal dat we heel uniek zijn. Daarom is het erg confronterend om in de film te zien hoe we in zo’n winkelstraat onderdeel worden van de massa en hoe die ons gedrag beïnvloedt.’
Van den Boomen wilde zijn film in eerste instantie maken als waarschuwing: ‘Ik ging ervan uit dat Control Space iets slechts was. Dat de weerloze consument daar in de greep raakt van de kapitalist.’ Tijdens het maken van de film kwam hij tot de conclusie dat dat niet zo is. Ondernemers zijn doodsbang dat ze die consument voor het hoofd stoten. Ze doen er alles aan om het de consument naar de zin te maken. En daarvoor vergaren ze zoveel mogelijk kennis. Het winkelend publiek wordt geteld, ondervraagd, bekeken en gevangen in vuistdikke studies en rapporten. Van den Boomen: ‘In het Piazza Center bijvoorbeeld is shoppen tot wetenschap verheven. Niets is toevallig en niets is natuurlijk. De plaatsing van de roltrappen, de manier waarop mensen gedwongen worden langs álle etalages te lopen.’
Dat begint volgens Van den Boomen al in de parkeergarage. ‘Uitgangspunt nummer één voor de consument is een goede plek vinden voor de auto. Liefst zo dicht mogelijk bij de winkels. Dat is bij het Piazzacentrum perfect geregeld. Eerst moet je langs de megamagneet MediaMarkt. Dan via een loopbruggetje, en dat vinden we leuk, naar het Piazza Center. Daarna kun je bij mooi weer eventueel nog even de Demer op slenteren. Die straat is eigenlijk verworden tot het onoverdekte deel van het Piazza Center.’
Het fascinerende vindt Van den Boomen dat consumenten het prima lijken te vinden dat ze op die manier geleid worden door de ontwikkelaars van dit soort plannen. ‘Consumenten lijken zelfs steeds meer bereid mee te werken aan de perfectionering van die verkoopmachines. Het gevaar daarvan is volgens mij dat je je er uiteindelijk niet meer aan kunt onttrekken, al zou je het willen. Het systeem van Control Space wil daar iets voor terug. Ondernemers doen niet voor niets zo hun best.’ Daar kan ik zelf over mee praten. Werkzaam in het centrum van de stad, beland ik nogal eens tijdens een lunchwandeling in het Piazza Center. Het vreemde is dat ik in het kwartier lopen dat mij scheidt van het Piazza Center merk hoe mijn gedrag verandert. Daar transformeer ik in een grijpgraag typje dat alleen maar oog heeft voor verleidelijk tentoon gespreide spullen. Niet zelden komt het voor dat ik bekenden niet opmerk, die me daar later verontwaardigd op aanspreken. Schaamte is dan ook mijn deel als stadsjezus Nol Cox, die aan het eind van de Demer zijn mantra’s verkondigt, in de film vraagt: ‘Waarom wordt u vrijwillig slaaf?’
De film volgt de Demer en het Piazza Center 48 uur. Daarin worden alle handelingen getoond die nodig zijn om de machine draaiende te houden. Van het openen van de deuren en het aanzetten van de beveiligingspoorten en camera’s tot het legen van de prullenbakken en het schoonhouden van de straat. De keerzijde van die volledig doordachte ruimte verschijnt ’s avonds, als de winkels hun deuren gesloten hebben en de machine als het ware uitstaat. Dan is de Demer doods en verlaten, afgezien van enkele fietsers of dronken mensen op uitgaansavonden. Van den Boomen: ‘Je ziet dan duidelijk dat dit stukje stad maar één functie heeft en dat is consumeren. Er is geen leven, geen sociale controle. De lokale ondernemers die vaak nog boven hun winkel woonden zijn vrijwel allemaal verdwenen. Ze zijn ten onder gegaan in de strijd om de gunst van de consument, die steeds veeleisender werd.’
Zo laat Van den Boomen in de film oud-ondernemer Toon Bullens aan het woord, die zeven jaar geleden zijn parfumerie annex kapsalon op de Demer moest opdoeken. Nu zit daar één van de twee Invitofilialen. Bullens zegt in dat fragment: ‘De consument wordt steeds verwender, die moet steeds meer hebben, al is het maar een zak met monsters. Grootwinkelbedrijven kunnen dat wel bieden, maar een kleine middenstander houdt dat niet vol.’
Daardoor is bijna al het ‘echte’ leven uit de Demer weggedrukt. De woningen boven de zaken staan leeg. De voordeuren moesten plaatsmaken voor grotere etalages. De opgangen naar boven werden gesloopt om meer vierkante meters winkelruimte te creëren. Van den Boomen: ‘De consument is een veeleisend monster, dat alles tegelijk wil. Hij gúnt niemand meer iets, is alleen maar gericht op hebben. De trouwe klant bestaat niet meer. Ondernemers weten dat.’ Die zijn daardoor volgens van den Boomen alleen nog maar bezig de consument te pleasen, doodsbang om een fout te maken.
En nu wil de consument weer wat anders. Een straat met alle filialen overzichtelijk naast elkaar is niet genoeg. De consument wil weer de illusie van kleinschaligheid, van leven. Van den Boomen: ‘Control Space is voortdurend in ontwikkeling. Ze is nooit klaar. Terwijl er net een hypermodern, grootschalig winkelcentrum is neergezet, verlangt de consument ernaar rond te zwerven in kleine straatjes, waar leven is.’ Paradoxaal genoeg kan die druk vanuit het publiek er dus voor zorgen dat er in de toekomst weer gewoond wordt boven de winkels op de Demer. Bewoning die door het perfectioneren van Control Space verdween met het noodgedwongen vertrek van de lokale middenstanders. Over dat thema staat een tweede film van Van den Boomen en Van der Wardt op stapel. Die zal, afhankelijk van de financiering, in de tweede helft van november verschijnen. Dan is er op de Technische Universiteit Eindhoven een congres over dit onderwerp.
Tijs van den Boomen is journalist. Hij heeft zich gespecialiseerd in de openbare ruimte in Nederland. In 2004 verscheen van zijn hand het boek De vierkante meter, waarin hij de geschiedenis van de Demer beschrijft. Zijn fascinatie voor deze straat komt voort uit zijn verleden: het ouderlijk huis van zijn moeder staat aan de Demer.
