‘Ik klaag de firma TomTom aan voor de aantasting van een van de meest fundamentele rechten van de mens: het recht om te verdwalen. Wie de prikkels van de verrassing buitensluit is moedwillig een van de belangrijkste dragers van het bestaan aan het ondermijnen. Wij hebben juist behoefte aan desoriënteringsapparaten, die niet het doel centraal stellen, maar de weg.’ Zo sprak architect en filmmaker Jord den Hollander afgelopen woensdag per videobrief het publiek toe dat de hele avond onder leiding van hooggeleerde heren had gedebatteerd over de betekenis van het situationisme voor de hedendaagse stedenbouw.
Even was de zaal in het Amsterdamse Architectuurinstituut Arcam stil: de strenge toon, de absurde eis, het leek allemaal zo weggelopen uit de hoogtijdagen van het Situationism International eind jaren vijftig, begin jaren zestig van de vorige eeuw. Maarten Kloos, directeur van Arcam, nam de handschoen echter op: er komt een kort geding tegen de producenten van navigatieapparatuur en de zaak zal morgen al dienen tijdens de Museumnacht. TomTom weigert vooralsnog te komen, maar een rechter is al wel gevonden: Jan Leijten, voormalig advocaat-generaal van de Hoge Raad. Het publiek fungeert als jury.
De avond zal beginnen met een spoedcursus situationisme door Jacqueline de Jong, de grand old lady die zich nog steeds situationiste noemt, ook al werd ze in 1972 uit de beweging gezet. Het situationisme komt volgens haar nu pas echt tot bloei omdat eindelijk de technische middelen voor de wilde plannen beschikbaar zijn. Begin vorig jaar was ze in Kopenhagen toen het grote kraakpand Ungdomshuset werd ontruimd. ‘Actievoerders hadden duizenden straatnaambordjes met de naam van het pand gemaakt en die over de officiële borden geplakt. Niemand wist waar hij naartoe moest, geweldig. Daarna sloeg de actie over naar het hele land.’
Verdwalen is een centrale waarde van het situationisme: een dérive was een lange dwaaltocht om de stemmingen en verlangens van de stad in kaart te brengen. Het was een aanklacht tegen het functionele en doelmatige en een poging om de psychogeografische structuur van een stad te lezen: waar liggen de wijken van verdriet en de pleinen van hoop?
Het toeval mocht bij een dérive slechts een beperkte rol spelen en daarom werden absurdistische hulpmiddelen ingezet als de plattegrond van Londen om het Duitse Harzgebied te verkennen. Of werden wandelinstructies gebruikt als: ‘Eerste links, tweede rechts, tweede links. Herhaal.’
Wat in ieder geval niet mocht was de stad gebruiken zoals de ontwerpers bedoeld hadden. De stad was een materiaal dat veroverd moest worden, een houding die je terugvindt bij de beoefenaars van het hedendaagse Parkours, het doorkruisen van de stad zonder hulpmiddelen in een zo recht mogelijk lijn, dwars over gebouwen en obstakels. Ook deze stadsverkenners zullen als voorbereiding op de rechtszaak zaterdagavond een demonstratie geven in Arcam.
Het is evident dat dwalen de enige manier is om een stad te leren kennen. En net zo duidelijk is dat TomTom en zijn broertjes ons dit genoegen ontnemen door hun superieure efficiency. Maar is er inderdaad geen ontsnappen mogelijk? Gelukkig kent het situationisme nog een tweede principe, dedetournement. Verdraaiing en omkering zijn de wapens om aan het keurslijf te ontsnappen.
Ook de TomTom is van zijn normatieve karakter te ontdoen. In een handomdraai wordt het een verdwaalmachine voor mensen die geen tijd hebben voor de voorgeschreven volle dag van een dérive. Slechts een paar uur tijd in een volkomen onbekende stad? Gebruik de plattegrond op het schermpje en neem consequent de straat die het meest in noordelijke richting loopt. Zo weet je zeker dat je de gebaande paden – waar je in elke vreemde stad binnen de kortste keren op terechtkomt – uit de weg gaat. Een half uur voordat je trein of vliegveld vertrekt, schakel je de navigatieapparatuur in om je terug te brengen.
Arcam, Prins Hendrikkade 600, Amsterdam, zaterdag 1 november van 19 tot 02 uur
