Een snelweg dwars door de stad is een slecht idee, dat laat de A10 wel zien: de roep om er een stadboulevard van te maken wordt steeds luider. Toch was er door de Westelijke Tuinsteden bijna nog een tweede snelweg getrokken, die in het noorden naar de havens moest leiden, waar de arbeiders werkten voor wie de Tuinsteden oorspronkelijk bedoeld waren, en aan de zuidkant richting Den Haag en Rotterdam.
De ‘Noord-Zuidweg’, zoals hij simpelweg werd aangeduid, is al te zien op de eerste tekeningen die Van Eesteren in de vroege jaren dertig maakte. Begin jaren vijftig viel het besluit er een ‘kruisingsvrije route’ van te maken. Zowel in Geuzenveld als in Osdorp verrezen links en rechts grote zandlichamen, maar pas in 1984, zes jaar nadat de gemeenteraad het Osdorpse deel alweer had geschrapt, werd in Geuzenveld de eerste kilometer in gebruik genomen. Precies zestien jaar hield deze verhoogde weg met drie viaducten het vol: in 2000 maakten sloophamers en graafmachines een definitief einde aan de Noord-Zuidweg. Zijn er nog ergens relicten van de geplande snelweg te vinden? En het oorspronkelijke tracé, is dat nog zichtbaar?
Op oude luchtfoto’s is te zien dat de snelweg begon bij het viaduct dat de Australiëhavenweg over de spoorlijn naar Haarlem tilt, vandaaruit liep de weg pal naar het zuiden. Als je op het viaduct staat, zie je dat de weg tegenwoordig een rare knik naar links maakt en meteen begint af te dalen naar de kruising met verkeerslichten. Maar het talud zelf loopt nog wel een stukje rechtdoor het niets in – dit is het restant van het voormalige viaduct over de Haarlemmerweg.
In het gras staat een soort mini-Stonehenge. Een eerbetoon aan de snelweg die er uiteindelijk niet kwam? Helaas, een metalen bordje vermeldt dat het beeld oorspronkelijk in de Confuciusbuurt stond en daar moest wijken voor de stadsvernieuwing. Zelfs een eigen monument is de Noord-Zuidweg niet vergund.
Vanaf het talud zie je aan de overkant van de Haarlemmerweg een breed gebouw van rode bakstenen liggen, precies op de plek waar de beide op- en afritten van de verhoogde weg lagen. Op topotijdreis.nl, een site met oude plattegronden, is te zien dat van de afgegraven snelweg slechts een smal voet- en fietspad resteert, het Kruisherenpad, de rest van het brede tracé is opgevuld met woningen.
Links van het pad zie je moderne bakstenen gebouwen, rechts gepleisterde portiekwoningen uit de jaren vijftig – ze vormen een groot contrast. Aha, dus dat is waar je op moet letten om het tracé terug te vinden: een lint nieuwbouw dat de oorspronkelijke wederopbouwwijken van Geuzenveld en Osdorp doorsnijdt.
Een korte check even verderop bij het eindpunt van lijn 13: rechts ligt de oudbouw rond het Lambertus Zijlplein, dat lag dus náást het tracé. De keerlus zelf is omringd door nieuwbouw en inderdaad: de tram keerde vroeger bovenop het verhoogde tracé.
Inmiddels is alles afgegraven tot maaiveld, behalve het stukje straat langs de portiekflat aan de Burgemeester Roëllstraat. Het is aangelegd als ventweg van de eerste afslag van de snelweg, richting centrum. De afslag zelf is verdwenen, maar de ventweg moest blijven omdat de voordeuren van de flat erop uitkomen, een wonderlijk restant.
In de jaren vijftig ontpopte Van Eesteren zich als een fel pleitbezorger van de verhoogde aanleg van de Noord-Zuidweg. Niet omdat er een verkeerskundige noodzaak voor was, zo blijkt uit het boek De nieuwe grachtengordel, maar omdat hij zijn zinnen had gezet op een weg begeleid door ‘een monumentale reeks hoogbouwvolumes’ zodat de stad ‘vanuit de auto als een compositie van grote woonblokken te ervaren [zou] zijn.’ Het ging hem dus vooral om de esthetiek.
De Woningdienst en dienst Publieke Werken, die de Westelijke Tuinsteden moesten realiseren, zagen daar niks in: veel woningen zouden in de slagschaduw van de dijklichamen komen te liggen en bovendien was het schrikbarend duur. Maar uitgerekend door de hoge kosten verloren ze het pleit. Een gewone weg op maaiveld zou namelijk ten laste van de gemeentebegroting komen, door de weg als een verhoogde ontsluitingsweg te projecteren, liet Amsterdam het Rijk opdraaien voor de grondverwerving. Knarsetandend ging Den Haag akkoord en daarmee was, letterlijk, de weg vrij om een brede strook grond aan te kopen en zandlichamen te storten.
De snelweg is nooit voorbij het Lambertus Zijlplein gekomen, maar het smalle Kruisherenpad loopt wél verder naar het zuiden. Opnieuw de lakmoesproef: links jarennegentigblokken met de typerende turkooizen accenten uit die tijd, rechts de hopen puin van de jarenvijftigflatjes die deze zomer zijn gesloopt. Het tracé lag dus links, maar als de nieuwbouw rechts straks klaar is, wordt het spoorzoeken een stuk lastiger.
Na de kruising met de Lohmanstraat wordt het tracé zelf weer zichtbaar: de Troelstralaan heeft een middenberm die zo breed is dat er nog een complete weg tussen had gepast. Bij de grens van Geuzenveld versmalt de laan om verder te gaan als een bescheiden weg. In de groene zone tussen Geuzenveld en Osdorp is het tracé natuurlijk niet gebruikt voor woningbouw, maar wel voor achtereenvolgens een schooltuinencomplex, een parkeerplaats, een klimwand, een hondentrainingsveld en, op de grens met Osdorp, een complete brandweerkazerne.
In Osdorp aangekomen gaat de weg weer over in een voetpad, de Geer Ban – de naam verwijst naar een deel van het oude dorp Sloten. De galerijflats rechts zijn origineel, ze dateren van begin jaren zestig en voldoen met hun tien verdiepingen aardig aan de gewenste ‘monumentale reeks hoogbouwvolumes’. Links is het oude tracé eind jaren nul opgevuld met frisse bakstenen bouwblokken. Check.
In de jaren vijftig werd het hele verdere tracé, tot aan de huidige A4, de Geer Ban gedoopt, maar nu is het na driehonderd meter alweer gedaan met de naam en kom je op het Groenpad terecht. Rechts staan nog een paar galerijflats, links wordt een woontoren uit de grond gestampt, dit is fase 1 van het project Entree Blomwijckerbuurt. Daarachter ligt een onopvallend bosje, dat pas bij nadere beschouwing iets vreemds heeft.
Hoewel de bomen niet erg dik zijn, steken ze, zeker in het midden, wel hoog de hemel in. Pas als je je ín het bosje waagt, zie je dat ze op een heuvel staan: dit is het laatste resterende zandlichaam van de afgeblazen snelweg. Volgens de site van het stadsdeel is de heuvel onderdeel van de tweede fase van Entree Blomwijckerbuurt, die in 2026 van start gaat. Voor het lot van dit relict moet dus worden gevreesd.
Meteen aan de overzijde van de gracht ligt het Osdorpplein, waar de snelweg dwars doorheen had moeten lopen. Onder de snelweg had Van Eesteren een markt gepland, plus winkels die doorliepen tot aan de Sloterplas. Als trekker stond hem een groot warenhuis voor ogen, liefst een vestiging van V&D, want dat was toen de top, maar mijnheer Vroom eiste persoonlijk dat er dan wel een afslag moest komen en dat het verkeer niet alleen op eenhoog langs zou zoeven. In De nieuwe grachtengordel wordt Van Eesteren fijntjes gefileerd: ‘De zichtbaarheid van het moderne verkeer vanuit de voorzieningen en de herkenbaarheid van de centra vanuit de auto, wogen zwaarder dan de bereikbaarheid.’ Uiteindelijk kwam er noch een snelweg, noch een V&D.
Het geplande tracé is pas eind jaren negentig volgebouwd, nu zit daar de Westmarket, een overdekt foodcourt waar je tijdens openingstijden gewoon doorheen kunt steken om de snelwegwandeling te vervolgen. Weer buiten verspert het Stadsloket de weg, loop verder langs de langgerekte hoge flat die bedoeld was om de snelweg te begeleiden en je ziet aan je rechterhand een jarentachtigbuurtje met goedbedoelende straatnamen als Geduld, Overleg en Samenwerking. Hier lag bijna dertig jaar het zandlichaam voor de afslag naar de Lelylaan.
Na de kruising met de Calandlaan wordt het tracé weer zichtbaar in de vorm van een straat met mooie hoge bomen en rechts de voortzetting van het jaren tachtigwijkje. Bij de Plesmanlaan stuit je op de grens van de Westelijke Tuinsteden, vanaf hier had de Geer Ban decennialang vrij baan, want er lagen toen enkel oude kassen.
De poging om de Olympische Spelen van 1992 naar Amsterdam te halen mislukte, maar de studie naar een locatie om de sporters te huisvesten gaf wel de stoot tot een nieuwe wijk: Nieuw-Sloten. Het plan voor de verhoogde snelweg was toen allang afgeblazen en ook was duidelijk geworden dat de werkgelegenheid niet meer in de zeehavens te vinden was, zoals in de tijd van Van Eesteren, maar rond de luchthaven. Het zwaartepunt van Amsterdam was omgeklapt van noord naar zuid.
De ontwerpers van Nieuw-Sloten hadden de Geer Ban aan de noordkant dus volledig kunnen negeren, maar je vindt het tracé toch terug: niet als weg, maar als groenstrook van bijna een halve kilometer, het Kasterleepark. Zelfs bij winkelcentrum Nieuw-Sloten is het tracé niet helemaal uitgewist: daar is het terug te vinden als fietspad tussen Dirk van den Broek en Albert Heijn door.
Aan de andere kant van het winkelcentrum kom je op de majestueus brede Anderlechtlaan. Na de rotonde met de vlindermolen krijgt de weg zelfs in beide richtingen twee rijstroken. Pas hier, vlak bij de A4, krijg je een glimp te zien van de massieve verkeersader die de Noord-Zuidweg was geworden als de oorspronkelijke plannen waren uitgevoerd.
Praktisch
De wandeling is 6,5 kilometer lang en begint bij het spoorviaduct net ten noorden van de kruising van de Haarlemmerweg en de Australiëweg (bus 21, halte Cabeliaustraat) en eindigt bij de Oude Haagseweg (bus 369, halte Anderlechtlaan). De meeste markante punten zijn ook te vinden langs een verkorte versie van 4,2 kilometer: van Lambertus Zijplein (eindpunt tram 13) naar Centrum Nieuw-Sloten (tram 2). De complete route is online te vinden op bit.ly/3LMnTI4.
