Lezing voor het CBK Gelderland in drie delen:
1. Rotondekunst en andere oplossingen voor het middeneiland van rotondes in Nederland
2. Wat doen andere Europese landen met hun rotondes?
3. Het geval Vathorst
De begeleidende lichtbeelden laten de rotondekunst zien nadat de plaatselijke burgemeester het werk heeft onthuld in aanwezigheid van de kunstenaar, de aannemer en de sponsor van het kunstwerk en zijn vrouw, kortom: als de muziek is weggestorven en de alledaagsheid zijn normale loop heeft hervonden.
DEEL I
NEDERLAND
Cijfers
Nederland wordt overspoeld door rotondes. Het motief is duidelijk: verkeersveiligheid. Wanneer een kruispunt met verkeerslichten wordt omgebouwd tot een rotonde, dan daalt het aantal ongevallen met 54 procent. Door de geringere snelheid blijven de meeste ongevallen bovendien beperkt tot blikschade: het aantal doden en ziekenhuisopnames daalt zelfs met 83 procent.
De afgelopen vijf jaar verdubbelde in Nederland het aantal rotondes van 1.500 tot ruim drieduizend. Volgens de planning van het overheidsprogramma Duurzaam Veilig, het overheidsprogramma dat het aantal verkeersongelukken moet terugdringen, is dat pas het begin: vijf procent van de kruisingen binnen de gemeentegrenzen moet uiteindelijke worden omgebouwd tot rotondes, en op provinciale wegen zelfs zestien procent. Dat betekent bijna zesduizend rotondes. Dus nogmaals een verdubbeling.
Groen
Cijfers over het aantal kunstwerken op rotondes ontbreken, maar in ieder geval zijn de meeste rotondes nog steeds met groen getooid.
* Typische RWS-oplossing met een hap bij Purmerend
* En de luxere variant met een hekje bij Middenmeer
* Vier bomen op alle vier de windrichtingen in Oegstgeest
* En de combinatie van de vorige twee foto’s (bomen in een cirkel + hekwerk) in Bergen
* In valkenburg snoeien de heggen tot ‘V’s, bij wijze van city marketing, een gewoonte die overigens in Nederland tamelijk zeldzaam is.
* Veel vaker zie je de sponsoring door een lokaal hoveniersbedrijf, zoals hier in Weert.* Hier in Utrecht lag het ambitieniveau duidelijk hoger,een soort macrameeën voor gevorderden.
* En in Woerden sloeg de kunstenaar aan het vlechten.
* Dan is deze rotonde in Amsterdam-Noord me toch een stuk liever.
Fontein
Naast groen, is er nog een tweede klassieke oplossing voor de rotonde: de fontein.
* Ondanks de Hongaarse letters staat deze gewoon in Hoofddorp
* Deze reusachtige moderne staat op een bedrijventerrein aan de entree van Nijmegen als je uit Den Bosch komt.
Stenen
De derde standaard-oplossing zijn stenen, goedkoop als die in de buurt worden gevonden.
* Zoals hier in Valkenburg
* En Roosteren.
Gevonden voorwerpen
Aan de kust vind je geen stenen, maar wel boeien:
* Zoals hier op het Zeeuwse eiland Schouwen
* Of in Den Helder
Figuratieve kunst
Van de gevonden voorwerpen is het een kleine stap naar de figuratieve kunst:
* Zoals deze bollenplukker in Lisse
* De wielrenner uit, alweer, Valkenburg, die verwijst naar de nabijgelegen Keutenberg, Nederlands bekendste beklimming
* Of de koe in Leeuwarden, die liefkozend ‘Us Mem’ wordt genoemd.
Geabastraheerde figuratieve kunst
* Zoals deze vierkante koeien in de Bijlmer.
* Schapen uit stenen in Leersum
* Een tol in Hilversum
* Of een appel op Foreparc, het nieuwste bedrijventerrein van Den Haag
Landmarks
Maar dat is allemaal kruimelwerk, want eigenlijk willen gemeentebesturen, ondernemersverenigingen en imagoconsulenten het grote, autonome werk. Werk waarmee een stad of bedrijventerrein voor de dag kan komen. Landmarks die beste een paar centen mogen kosten en waarvoor een heuse kunstenaar wordt uitgenodigd. ‘Artistieke landmarks’ heet het in de aankondiging van deze lezing.
* Kunst waarover lang wordt beraadslaagd (Alex Vermeulen, Hoogland/Amersfoort)
* En die bijna altijd eindigt in drolligheid, zoals hier voor het station van Nijmegen. Dirk Sijmons, Rijksadviseur voor het landschap, noemde de rotonde ‘het meest naargeestige schijnterritorium voor de beeldende kunst’ en pleitte in Open 4 voor een algeheel verbod op rotondekunst om de kunst te bevrijden uit deze beklemming.
* It takes two to tango, volgens Ernst Hazenbroek, maar dat is een misleidende titel. Het kunstwerk op de immense Stichtse rotonde is onbereikbaar, dus danst het kunstwerk, heel autonoom, met zichzelf.
* Dezelfde zelgenoegzaamheid kan ook moeiteloos in ronde vormen worden uitgevoerd, zoals hier in de Amsterdamse Bjilmer.
* Of als driehoek, zoals in Soesterberg
* Als paal, Lelystad
* Kegel, Udenhout
* Helix, Oirschot
* Bloem, Weert
* Alle gekheid op een stokje
* Of maar één beeld, beide Maastricht
* Een gevlochten vlam in Schimmert
* Of een koffiepot van Alexi in Culemborg
* Ook in Dommelen roept rotondekunst verbaasde publieke reacties op.
Schaal
Ik wil als afronding van het Nederlandse deel even kort stilstaan bij de schaal van de rotonde en de problemen die dat met zich meebrengt:* Deze piepkleine rotonde over een smalle vaart bij Hoofddorp werd door Calatraves brug opgeblazen tot monsterlijke proporties. Met de rotonde heeft het kunstwerk niets te maken, het is gericht op de snelweg A4.
* Het omgekeerde komt vaker voor: het kunstwerk is te klein voor de rotonde, zoals hier in Heerhugowaard waar een cadeau van de plaatselijke aannemer dat eigenlijk bedoeld was voor het centrum.
* Hetzelfde probleem heeft dit werk in Gronsveld en
* Deze vogel is Amsterdam-Noord
* Wel geslaagd qua maatvoering is de entree van Nijmegen van de hand van Peter Struycken. Ook het materiaal – stalen damwandprofielen – is op zijn plaats door de omringende bedrijfshallen.
* Dat een goede maatvoering protesten van omwonenden niet kunnen verhinderen laat dit kunstwerk uit Bergen zien. Het is van de hand van Herbert Nouwens.
Al deze egomane erecties hebben natuurlijk tot een reactie geleid, moderne kunst is ten slotte nooit te beroerd om de keerzijde van de medaille te onderzoeken.
* Martin Riebeek maakte een landingsplaats voor UFO’s, die uit twee rotondes bestaat. Linksboven een verkeerstoren, rechtsonder ziet u de eigenlijke landingsplaats.
* En het bijzondere daarvan is dat deze rotonde helemaal leeg is. Geen borden, geen hekken, geen paaltjes, geen bloembakken, geen gras, geen ANWB-richtingaanwijzer, niks. Gewoon leeg.
* Het IVCOD, het Instituut voor Compleet Overbodig Drukwerk, kwam daarop met het voorstel om de rotondes te voorzien van ‘een stukje Canada’. In, precies. de vorm van een grasveldje.
* Zoals vaker met kunst is de gewone wereld nog een stuk gekker. Afgelopen januari werd in Uden de eerste kunstgras rotonde aangelegd. Het Brabantse dorp hoefde alleen Dubai voor te laten gaan.
DEEL II
EUROPA
Frankrijk
Samen met Engeland de bakermat van de rotondes. Maar terwijl in Engeland de rotondes netjes leeg blijven, woekert in Frankrijk de gezelligheid. Het grote gebaar en de goede smaak laten de Fransen in de steek als het gaat om de inrichting van hun rotondes.
Spanje
Voor een deel is het Franse geklungel een kwestie van de wet op de remmende voorsprong. In Spanje worden rotondes pas de laatste jaren gebouwd, veelal dankzij Europese subsidies.
Het ruige Spaanse landschap verdraagt veel meer malle kunstzinnige ingrepen dan het verfijndere Franse, bovendien hanteren de Spanjaarden veelal een steviger hand en schaal.
Maar ook hier is uiteraard lulligheid te vinden.
Zwitserland
Paar heel mooi minimalistische rotondes
Maar ook veel gekneuter
Duitsland
Neustrelitz: verblijfsruimte
DEEL III
Vathorst
* Verblijfsruimte maakt weinig kans als je deze beelden ziet: het is enkel en alleen een verkeersroulatiesysteem, dat niet-automobilisten buiten sluit.
Maar, het genoemde horror vacuï, indachtig is er het idee om iets leuks met de braakliggende middeneilanden te doen.
* Cataloguskunst, zoals je die kunt bestellen bij Jelle Kampen?* Een patriot, zoals het IVCOD voorstelde? (het Instituut voor Compleet Overbodig Drukwerk)
Mijn voorstel is tweeledig:
1
Doe in de eerste plaats iets nuttigs met de rotondes: zo’n rondweg met 16 rotondes en 3 kruispunten is een crime voor bezoekers. Ga bij de zevende rotonde links: ‘Schat hoeveel hebben we nu gehad? Vijf? Zes?’ Je hoort de echtelijke ruzies al.
In Houten, dat een soortgelijke opbouw heeft met een rondweg overigens zonder rotondes, moet je op de namen letten: de Akker, het Gilde, de Molen et cetera. Maar dan weet je nog niet of je er al bijna bent en of je de rondweg wel in de goede richting berijdt. Nummeren dus, die rotondes. Overdreven? Dacht het niet, zelfs de verkeerskundigen kunnen niet tellen: rotonde 4 ontbreekt. Er zijn dus geen 16 rotondes, maar slechts 15.
2
Mijn tweede suggesties is: houd het zo minimaal mogelijk: koester de leegte in een wijk die toch al bol staat met betekenissen en verwijzingen. Wellicht als suggestie deze rotonde in Nieuw Vennep met een bescheiden windroos.
* Maar het moet met nog veel bescheidenere middelen kunnen, zoals het voorbeeld van de UFO rotonde laat zien.
Leegte is een kostbaar goed in het Nederlandse landschap, dat overwoekerd is met borden, aanwijzingen, reclameboodschappen, voorlichtingscampagnes, geboden en verboden. Kunst moet aan deze kakofonie niet iets toe willen voegen, kunst zou juist iets weg moeten halen, om ons zo iets van de weldadige leegte terug te geven.
* Leegte zorgt niet alleen voor rust en schoonheid, het bergt ook een belofte in zich, een potentie. Als is het maar als tijdelijke speelplaats waar je kunt jojo’en.