Al sinds de bouw is het Utrechtse winkelcentrum Hoog Catharijne omstreden. Nu zijn er nieuwe plannen. Ook nieuwe kansen? 'Hoog Cá-tharijne, winkelhart van Né-der-lánd'. Het herkenningsmelodietje van Hoog Catharijne wordt de laatste jaren nauwelijks meer gebruikt, toch zingen de meeste Nederlanders het nog steeds moeiteloos mee. Vooral dat lang aangehouden, een tikje ordinaire 'Né-der-lánd' blijft dagenlang in je hoofd hangen. Bij de opening in 1973 was HC veruit het modernste winkelcentrum van Nederland. Uit het hele land stroomden bezoekers toe, velen met een broodtrommeltje onder de arm voor een dagje modern winkelen. Vanaf het begin was het ook het meest omstreden winkelcentrum: progressief-Nederland was geschokt over de sloop van de oude Stationswijk en de betonnen kolos die het zicht op de stad benam. HC werd het symbool voor ongebreideld kapitalisme en de ontmenselijking van het individu. Het winkelcentrum kreeg zelfs een eigen broodje-aapverhaal dat de hele wereld overging: een zeventigjarige vrouw zou in 1979 drie dagen naar de uitgang hebben lopen zoeken en daarbij beroofd zijn van geld, paspoort, sieraden en schoenen. Het verhaal van de geestelijk verwarde vrouw is overigens nooit bevestigd. De bezoekersstroom zwol aan tot dertig miljoen bezoekers per jaar, waarvan de helft zich alleen maar een weg baant van het station naar de binnenstad. Het winkelhart is volgens Winkel Beleggingen Nederland ­ de eigenaar ­ na 27 jaar hopeloos verouderd: de vormgeving is achterhaald, de routing is slecht, er zijn teveel standaardwinkels en teveel junks. De komende jaren moet het winkelcentrum grotendeels gesloopt worden. En passant krijgt het station dan een eigen plein en wordt de Jaarbeurs opgeknapt. De kosten van het Utrecht City Project (UCP) bedragen vier miljard gulden. Begin maart struikelde deze gigantische operatie over een tekort van 120 miljoen gulden voor de inrichting van de openbare ruimte. Toch zal Hoog Catharijne ingrijpend op de schop gaan. Beheerder Maarten Vermeulen: 'We moeten wel: we zijn zo verguisd dat er een doem over ons is komen liggen.' Ook de investeringen in de aanloopfase ­ elf jaar discussie en 45 miljoen gulden ­ maken het onwaarschijnlijk dat alles bij het oude blijft. 'De vulgairste nachtmerrie die ooit uit het verziekte brein van een architect is opgeweld.' Zo luidde indertijd het vernietigende oordeel van Gerrit Komrij over het nieuwe winkelhart van Nederland. De 78-jarige K.G.J. Spruit, een van de drie architecten van HC, is gewend aan de negatieve opmerkingen over zijn schepping. Maar terecht vindt hij ze niet. 'De ideeën voor Hoog Catharijne stammen uit de jaren vijftig, de ontwerpen zelf uit de jaren zestig. We zochten naar grote gebaren en eenvoudige vormen, naar het brutalisme in beton. Maar toen het werd opgeleverd, was de samenleving veranderd: alles moest kleinschalig en popperig. Vreselijk.' Ook de voorzieningen bleken niet bestand tegen de nieuwe tijd. 'We hadden overal zitjes gemaakt, daar konden bejaarden warm en droog zitten, net als de Turken die hun plek in het oude Centraal Station kwijt zouden raken. Er waren palmen en dakterrassen, er was zelfs een beekje met vissen. Maar de vandalen en hasjrokers poepten alles letterlijk en figuurlijk onder. Dus zijn al die extra's later gesloopt.' In het hele winkelcentrum is inderdaad geen bankje meer te vinden waarop je kunt zitten zonder iets te consumeren. Lage muurtjes hebben een schuine bovenkant gekregen waar je vanaf glijdt. Voor de zekerheid verbiedt de Algemene Plaatselijke Verordening 'het zitten op de grond'. Spruit is sceptisch over de geplande verbouwing, het idee om de demping van de Catharijnesingel ongedaan te maken vindt hij zelfs zinloos: 'Je kunt de sfeer van een oude gracht niet kunstmatig nabootsen.' Liever zou hij grote opruiming houden: 'De winkeliers bouwen alle hoekjes en gaatjes vol. De loopbruggen moeten vrijgemaakt worden, zodat je de stad weer kunt zien.' In 1994 is er al een begin gemaakt met het opknappen: de oranje-bruine verlaagde plafonds zijn verwijderd, de lichtkoepels zijn vergroot. Met genoegen neemt Spruit de nieuwe witte plafonds in ogenschouw. Het ziet er weer strak en sober uit. In de loop der jaren zijn steeds grotere delen van HC 's avonds afgesloten, maar de doorgaande looproute van station naar Vredenburg moet dag en nacht open blijven. Er is namelijk geen andere fatsoenlijke mogelijkheid om het Utrechtse centrum te voet te bereiken. Bewakers van de Nederlandse Veiligheids Dienst houden het winkelcentrum 24 uur per dag in de gaten. Op hun monitoren stromen de beelden van tientallen camera's binnen: winkelpuien, parkeergarages, marmeren gangen, expeditiekelders, lege terrassen. Het is tien uur 's avonds, de kolkende stroom dagjesmensen, runshoppers en forenzen is opgedroogd. Voor de rolluiken van Mister Mint staat een dwergachtige vrouw te zingen. De blues komen uit haar tenen, maar de spaarzame passanten keuren haar geen oor waardig. Onophoudelijk jengelt muzak uit de luidsprekers. Bij de toiletten aan de stadszijde ­ door damesblad Margriet kort geleden uitgeroepen tot het gezelligste openbare toilet van Nederland en beloond met het maximum van vijf sterren ­ verzamelen de junkies zich. Af en toe verzoekt een koppel bewakers hen om door te lopen. Gehoorzaam verspreiden ze zich om een kwartier later weer samen te klonteren. Het wegsturen is eigenlijk alleen goed voor de statistieken van het veiligheidsverslag: gemiddeld 191 verwijderingen per dag. Aanhoudingen zijn er niet veel, iets meer dan één per dag. Als de politie te lang op zich laat wachten wordt de aangehouden persoon opgesloten in een van de drie cellen van het 'service-centrum'. Er hangt een sfeer van verloedering rond Hoog Catharijne, maar is het wel zo onveilig als het imago wil? Voor het winkelend publiek nauwelijks: in de eerste maand van 2000 werden 13 zakken gerold, 38 auto's opengebroken en 81 mensen lastig gevallen. Dat is niet veel op 2,5 miljoen bezoekers. Eigenlijk is het vooral de aanblik van zwervers en junkies die het winkelcentrum een slechte naam bezorgt. Winkel Beleggingen Nederland probeert hen dan ook zo veel mogelijk uit het beeld te verwijderen. Onder het winkelcentrum zit al een inloopcentrum, er moet een tweede komen aan de kant van de Jaarbeurs. Maar ook daar zal druggebruik verboden zijn. 'Zinloos', vindt Manuhutu (41) zo'n centrum. 'Als je een huis maakt zonder toilet, dan gaan mensen buiten poepen. Nou met dope is het net zo, dan gaan mensen op straat gebruiken.' Hij is al lang aan de drugs, al langer dan Hoog Catharijne bestaat. Zijn lot is verweven geraakt met het winkelcentrum. Toen hij drie maanden geleden uit de gevangenis kwam ­ 92 kilo schoon aan de haak ­ had hij geen uitkering en geen huis. Dus keerde hij linea recta terug naar de marmeren gangen van HC. Nu slaapt hij weer in het portiek van het inloopcentrum, de medewerkers zetten daar na sluitingstijd rode plastic zakken met dekens klaar voor de nacht. Dertig kilo is Manuhutu sinds zijn terugkeer afgevallen, tien kilo per maand. En het einde van zijn vrije val is nog niet in zicht. 'Ik maak me niet eens meer kwaad, de tijd van huilen is voorbij.' Vroeger stond HC te boek als een luxe winkelcentrum met bijzondere winkels. Toch was er in de aanloopfase al een domper. Gemeenteraad en projectontwikkelaar gingen steeds uit van de komst van de Bijenkorf, maar uiteindelijk moesten ze genoegen nemen met V&D als trekker. In de loop der tijd maakten speciaalzaken steeds meer plaats voor filialen van ketens. Uit de beginjaren zijn nog maar drie eigenaren over die zelf in hun winkel staan, een van hen is John de Beer van de gelijknamige kousenzaak. 'Toen ik hier als 26-jarige jongen begon, verklaarde iedereen me voor gek: zeshonderd gulden per vierkante meter. Dat was ongehoord. Nu is het driemaal zo veel.' Nog altijd is hij een bevlogen Hoog-Catharijnefan, een onstuitbare bron van anekdotes. 'Bij het tienjarig bestaan speelde het Utrechts Symphonie Orkest onze winkelhart-tune. Als ik die Hoog-Catharijnesuite hoor, krijg ik nog steeds de koude rillingen.' Inmiddels is er ook een moderne remix gemaakt van de tune, maar die kan geen genade vinden in zijn ogen. 'Ze zingen verdomme "Hoog Cathúrijne" in plaats van "Hoog Cathárijne". En dan kunnen ze me honderd keer een zeikerd vinden, maar ik vind dat dat niet kan. Vandaar dat de tune nu minder gebruikt wordt.' Als voorzitter van de winkeliersvereniging praat De Beer mee over het UCP, dapper neemt hij woorden als 'leisure' en 'fun' in de mond. Maar diep in zijn hart zou hij alles liever bij het oude houden. Tegelijk weet hij dat de tijden niet terugkomen toen mensen uit Groningen en Maastricht naar HC kwamen en agenten de voetgangersstromen moesten regelen. Waar zouden ze nu nog voor moeten komen? In ieder geval niet voor de zeventiende vestiging van Knakenland die afgelopen september zijn deuren opende. Alles voor een knaak: één kristallen varkentje, twee tuinslangverbindingen, vier aanstekers, acht bolkaarsen, zestien pornoplaatjes. De voorgenomen verbouwing maakt de winkeliers onrustig. 'Je krijgt minstens terug wat je hebt', is het uitgangspunt. Maar hebben is hebben, en krijgen is de kunst. Om de ruimtes in het impopulaire Gildenkwartier bezet te houden dalen de huurprijzen. Jeroen Wardenburg (20) greep zijn kans en breidde in maart zijn vestiging van Helderman Sport uit. 'Er stonden drie winkels leeg en ik kon een hele goede deal maken. Als de boel hier over vier jaar gesloopt wordt, hoop ik genoeg omzet te maken voor een winkel op de passage bij V&D.' De jonge ondernemer is vol vertrouwen, in april begon hij ook nog een filiaal van de franchise-keten Sneakers. Hoe gaat het nu verder met Hoog Catharijne? 'Ik zou me de toekomst graag willen voorstellen als een sober, puur, wit bouwwerk', zegt de architect die Max Dendermonde opvoert in de roman die hij schreef over Hoog Catharijne. 'Maar wie verlangt er nog naar een calvinistische kerk?' In de huidige plannen voor HC is van soberheid in ieder geval geen sprake. Integendeel: winkelen moet een entertaining experience worden, die de moderne funshopper doorlopend het idee geeft dat er iets nieuws onder de zon is. In het geplande Fascinating Plaza kun je 'winkelen, eten & drinken, rusten, oriënteren, kijken & bekeken worden en beleven.' Bovendien komt er een play&stay centrum. De inspiratie deden de plannenmakers op in Bluewater, een nieuw winkelcentrum in Londen met 275 winkels, drie vrijetijdsdorpen, een museum, veertig restaurants en cafés. Kortom: winkelen in een pretpark. Maar er is een lichtpuntje nu de financiering van het Utrecht City Project is afgeketst. Geldgebrek maakt het onmogelijk om alles tegen de vlakte te gooien en simpelweg opnieuw beginnen. Hoog Catharijne moet nu zorgvuldig gaan kijken wat bewaard kan blijven en wat vernieuwd moet worden. Mooie gebouwen als de vestiging van Peek & Cloppenburg kunnen dan gespaard blijven. Bij stadsvernieuwing in oude wijken is deze methode van selectieve sloop en nieuwbouw al lang gebruikelijk. In de archieven van HC ligt nog een oud verbouwingsplan: de smalle loopbrug tussen het Gildenkwartier en het Muziekcentrum ­ die nu is afgesloten vanwege de junks ­ zou verbreed worden tot een volledige winkelpassage boven de weg. Dan zou je echt rondjes kunnen winkelen. Kosten: slechts twintig miljoen, een half procent van de totale UCP-plannen. En ook voor deze ingreep hoeft bijna niks te worden afgebroken. Maar écht vernieuwend zou het zijn om de plannen uit de jaren vijftig en zestig eindelijk helemaal uit te voeren. In de oudste archieven ligt nog een ontwerp voor een concertzaal van de architecten Bodon en Spruit, die had op de plaats moeten komen waar nu de rommelige veelhoekerij staat die Hertzberger van Muziekcentrum Vredenburg maakte. De originele plannen voorzagen ook in de sloop van het strookje huisjes tegenover V&D. Daarmee zou HC eindelijk vrij komen te liggen en zijn gezicht kunnen laten zien. Zo zou dit monument van jaren-vijftigplanning na en halve eeuw eindelijk de waardering kunnen krijgen die het verdient. Tijs van den Boomen Literatuur: Hoog Catharijne; de wording van het winkelhart van Nederland, Hans Buiter, Utrecht, 1993 Bezeten van ruimte en macht, Max Dendermonde, Baarn, 199

Winkelcentra willen alleen hun binnenkant laten zien: de etalages, de overdekte terrassen, de palmbomen in terracotta potten. Maar er is ook nog een buitenkant, waar de winkels met hun kont naartoe liggen. Een rondleiding buitenom:• Start op Vredenburg. Niet op woensdag of zaterdag, want dan ontnemen marktkramen het zicht op de mooiste kant van het winkelcentrum: de langgerekte winkel van Peek & Cloppenburg van de hand van architect Spruit. Hier zie je de strakke helderheid van de jaren vijftig, het denkkader waarbinnen HC ontstond. Het Utrecht City Project (UCP) voorziet hier een theatrale ingang die als motto draagt: 'Met Open Armen'.• Loop om de hoekige uitbouwtjes van Muziekcentrum Vredenburg heen en sla linksaf. Op de muur hangt een plaquette met een architectuurwandeling langs zeventien Utrechtse gebouwen. HC zit daar niet bij, de begeleidende tekst doet het winkelcentrum af als 'de dip'. Het rommelige muziekcentrum zelf staat er wel op, want dat is van architect Hertzberger en diens kleinschaligheid geldt nog steeds als politiek correct. Het muziekcentrum moet volgens het UCP helemaal vrij komen te liggen: de schil met winkels wordt eraf gepeld.• Loop richting station langs de bruine hoekige torens van de Rabobank. Dit deel van HC is eind jaren zeventig als laatste opgeleverd en toont duidelijk de invloed van linkse protesten. Beton mocht niet meer, dus gebruikte architect Spruit baksteen. Rechte hoeken waren totalitair, dus moest hij achthoeken tekenen. Het resultaat is een plompe steenberg. Aan de linkerkant loopt een tunnel - de Stationsdwarsstraat - onder het winkelcentrum door, de favoriete dealplek van Utrecht. Deze hele vleugel - het Gildenkwartier - moet verdwijnen. • Steek de trambaan over - voorzichtig - en werp een blik naar links op het Stationsplein. Je ziet een wirwar van oprijlanen en trappen, maar geen station. Utrecht heeft het grootste station van Nederland, alleen blijft dat onzichtbaar. Een hellend stationsplein moet hierin verandering brengen.• De Noordertunnel ­ een heldere voetgangerstunnel ­ brengt je onder de sporen door. Sla linksaf langs het rijtje huizen van de Van Sijpesteijnkade, het enige stukje van de oude Stationswijk dat gespaard bleef en nogmaals linksaf de Mineurslaan in. De drie kantoorkolossen horen bij HC, de parkeergarage rechts hoort bij de Jaarbeurs. De boomloze laan loopt dood op de trappen naar de sporthal, het eerste stuk van HC dat werd opgeleverd. Dat was eind 1969, hier heerst het beton in al zijn brutale elegantie. Dit stuk staat ook op de nominatie om tegen de vlakte te gaan.• Trap op, winkelcentrum in - ooit moet er een Zuidertunnel onder het spoor komen - en een ruime winkelgalerij brengt je over de rangeersporen heen. Achteraan in de groenverlichte stationshal naar rechts de trap af en je staat aan de andere kant van het Stationsplein. Met zachte kleurtjes - geel, groen, blauw, roze - zijn de oude kantoortorens van HC opgeleukt. • Bij het Moreelsepark linksaf. Ook hier verhullen fleurige panelen het naakte beton van de flat, alleen de bovenste drie verdiepingen zijn nog in originele grintbetonnen staat. De golvende kap boven de ingang is eveneens een recente toevoeging. • Een brug brengt je over de drukke Catharijnebaan. In 1958 presenteerde de Duitse verkeerskundige Feuchtinger het plan om alle singels van Utrecht te asfalteren. Dit voorstel vormde de aanleiding voor HC: als het verkeer toch zo makkelijk het centrum in kan, dan moeten de bezoekers ook wat te doen krijgen. Uiteindelijk werd alleen de Catharijnesingel gedempt, zodat er nu een snelweg van niks naar nergens loopt. Het UCP wil de betonnen bak weer vol water laten lopen om de illusie van de oude grachtenstructuur te herstellen.• Even een stukje oude binnenstad omdat de Rijngarage de doorgang verspert. Loop over de Mariaplaats langs café Starway to Heaven van Henk Westbroek, de zingende cafébaas die met zijn programma tegen het UCP negen zetels haalde. Vervolgens drie keer links en plots stuit je weer op HC. Op twee hoog staan geparkeerde auto's, een prachtig glooiende harmonikagevel met rode en blauwe tegels brengt je terug naar Vredenburg.

Dagjesmensen kwamen er bij de bouw op af, verbaasd over de grootsheid. Nu sta je er in de file of je woont er: aan het Rotterdamse Kleinpolderplein. Knooppunt Kleinpolderplein. Het eerste deel van de naam past perfect bij de wirwar van fly-overs, afslagen, opritten, fietspaden, doseerlichten, vangrails en barriers. Maar van het tweede deel, Kleinpolder, ontbreekt elk spoor. Een grauwe jaren-vijftigwijk heeft de plaats ingenomen van de weilanden en sloten die hier tot na de oorlog lagen, de huizen liggen op een halve steenworp van de snelweg. In de oksel van het verkeersplein staat een flat van twaalf verdiepingen, met op het dak een van de bekendste lichtreclames van Nederland: Van Leeuwen Buizen Zwijndrecht. Al van verre markeert deze reclame de plaats waar de A13 vanuit Den Haag doodloopt op de A20, het noordelijke deel van de Ruit om Rotterdam. Alle automobilisten vanuit het noorden en westen worden over dit knooppunt geperst, of ze nu naar Zeeland, Brabant of Utrecht moeten. In 1998 waren dat er ruim 145.000 per etmaal. Zelfs op het rustigste moment van de nacht rijdt er nog elke zeventien seconden een auto over de A13. Het Kleinpolderplein is niet het enige knooppunt van Rotterdam, rond de stad liggen nog vijf kruisingen van snelwegen. Maar het is wel het drukste knooppunt en bovendien het enige dat midden in de stad ligt. Volgens de huidige milieunormen zou een groot deel van de bebouwing moeten verdwijnen. Toch zijn Overschieënaren honkvast, slechts weinigen verhuizen. Sommigen hebben zich zelfs met hand en tand verzet tegen de geluidsschermen die op dit moment worden gebouwd. ‘Wat een verrukkelijk uitzicht, hè?’ zegt Coen Marcus (69) op de negende verdieping van Abtshove, de flat met de lichtreclame. ‘Je verveelt je hier geen moment’, beaamt zijn vrouw Henny (70). ‘Het is alleen een beetje jammer dat bij de renovatie een deel van de borstwering ondoorzichtig is gemaakt. Vroeger hadden we spijltjes waar je zo lekker tussendoor kon kijken.’ Het echtpaar heeft de bank recht voor het raam staan, zodat het lijkt alsof je in een bioscoop zit. Aan hun voeten ligt het Kleinpolderplein, onverstoorbaar zwieren rijen autootjes voorbij in alle richtingen. In de verte rijst het centrum van Rotterdam uit boven de bomen. Het lijkt alsof je de stad van achteren betrapt, want foto’s van de Rotterdamse skyline zijn altijd vanaf de Maas gemaakt. De toef torenflats doet denken aan Los Angeles waar ook een eiland van wolkenkrabbers oprijst uit een zee van laagbouw. Van het lawaai heeft het echtpaar Marcus geen last, alleen de luchtvervuiling baart hen soms zorgen. ‘Als het windstil is houden we de ramen en deuren potdicht’, zegt hij. ‘Maar dat is het buitengebeuren’, vindt zij, ‘dat heeft met ons huis niets te maken, binnen is het perfect.’ Hij: ‘Al won ik een miljoen, dan bleef ik nog hier wonen, ik zit hier gebeiteld.’ Maar dat gaat mevrouw Marcus wat te ver, ze zou wel een tuin willen, dan kon ze weer katten nemen. Het Kleinpolderplein is een buitengewoon compact knooppunt. Het Beneluxplein aan de zuidwestkant van Rotterdam beslaat een vijfmaal zo groot oppervlak, terwijl het minder afritten telt en minder verkeer verwerkt. Toch was er bij de aanleg ruimte in overvloed. Rijksweg 13 van Den Haag naar Rotterdam was een van de eerste snelwegen van Nederland. Al in 1936 leidden tweemaal twee rijstroken via een houten brug over het Schie-Schiekanaal rechtstreeks het centrum in. Vier jaar later gebruikten de Duitsers de snelweg als landingsbaan. Na de oorlog werden de eerste schetsen gemaakt voor Rijksweg 20, de noordelijke tak van de Ruit om Rotterdam. Van een maagdelijk weiland was toen al geen sprake meer. Vlak voor de oorlog was er aan de Schansweg en aan West-Sidelinge een rijtje huizen neergezet. Bovendien was architecte Lotte Stam-Beese bezig om de wijk Kleinpolder in te tekenen. Maar er was nog wel ruimte genoeg voor een verkeersplein dat bestond uit twee ‘eieren’: aan beide zijden van het kanaal kwam een ovale rotonde. Een agent regelde het verkeer. Midden in de noordelijke rotonde – het huidige Kleinpolderplein – werd een grote ‘R’ van bloemen aangelegd als entree van de stad Rotterdam. Ondertussen groeide het autoverkeer harder dan iemand voor mogelijk had gehouden. Al in 1955, nog voor de oplevering van de ‘eieren’, bleek dat het verkeersplein te klein was. Pas in de jaren zestig kwam Rijkswaterstaat met een nieuw ontwerp: het huidige knooppunt met vier verdiepingen en twee fly overs. In 1969 begon de bouw van het plein. Nederland stond versteld van zoveel grootstedelijkheid, en het Kleinpolderplein werd doel van zondagse toertochtjes. Dertig jaar later heeft de betonrot toegeslagen. Vijf strekkende kilometer bordes moet worden gerepareerd, de nieuwe lichtgrijze plekken lijken pleisters op het grauwe beton. Elke morgen komen de arbeiders uit het Limburgse dorp Maasbracht. ‘Een peulenschil’, zegt voorman Ruudje Zijlmans, ‘hier bij het stoplicht linksaf en dan honderdzeventig kilometer rechtdoor.’ Het Kleinpolderplein ligt op de rand van Overschie, de Rotterdamse deelgemeente met de grootste verkeersoverlast. Overschie ligt namelijk ingeklemd tussen de A20, industriegebied Spaanse Polder en de Rotterdamse luchthaven. Alsof dat nog niet genoeg is snijdt de A13 de woonwijken dwars doormidden. Tot de oorlog was Overschie een lieflijk dorpje aan de oever van de Delftse Schie. Na de annexatie door Rotterdam verrezen hier de galerij- en portiekflats van de wederopbouw. De wijk stroomde vol stadsbewoners die in de oorlog uit hun huis waren gebombardeerd. Allemaal mensen van dezelfde leeftijd die gezinnen stichtten en het land weder opbouwden. De eenzijdige bevolkingssamenstelling begint de wijk nu op te breken: vergrijzing, afname van het aantal inwoners, winkels die over de kop gaan. De goedkope huurwoningen trekken sociaal-zwakke bewoners aan, mensen met schulden, allochtonen, ex-gedetineerden, junkies. Wijkagent Pieter de Jong: ‘We zien de wijk langzaam verpauperen. Het is nog geen Spangen, maar dat kan het over vijf jaar wel zijn.’ Een tijd lang gebruikten drugsrunners het Kleinpolderplein om Franse toeristen op te pikken. Met hun scooters wachtten ze onderaan de afslag hun klanten op en brachten die naar dealers in Spangen, Oud-Mathenesse, maar ook in Overschie zelf. Vijf maanden geleden kwam daar, bij toeval, een eind aan. Vanwege de aanleg van de geluidsschermen werd op de A20 de afslag Overschie tijdelijk afgesloten, de ontmoetingsplek verschoof toen een afslag verder. Sindsdien is het veel rustiger, maar volgens De Jong hangen er soms weer scootertjes rond op het Kleinpolderplein. ‘Maar niet elke jongen op een scooter is een drugsrunner, ouderen zijn snel bang’, zegt hij relativerend. De twee blowende brommerjochies die ik onder het viaduct aantref, volgen in ieder geval allebei keurig een werkleertraject. De stoerste zegt zorgelijk: ‘Mijn moeder weet wel dat ik blow, maar als mijn vader erachter komt…’ Een ander vaste bezoeker van het Kleinpolderplein is visser Leen van Gemerden (74), bijna elke ochtend kun je hem vinden onder de brug over het Schie-Schiekanaal. Het plein overbrugt en passant namelijk ook nog het kanaal tussen de Delfhavense Schie en de Rotterdamse Schie. ‘Het water is hier zo schoon dat ik spierpijn krijg van het ophalen’, zegt hij, ‘vanmorgen heb ik er zeker al dertig gevangen. Waar die zijn? Terugggegooid natuurlijk.’ Als hij mijn ongelovige blik ziet wil hij het wel even demonstreren. En jawel: in drie worpen haalt hij twee voorntjes op. Om het haakje uit hun bek te halen moet hij even zijn leesbril opzetten. Van Gemerden moppert dat de ruimte onder het viaduct een zwijnenstal is. ‘De vuilnisdienst zit hier nota bene vlak aan het plein. Elke zaterdag staan er vier man hun eigen stoep te vegen. Maar op mijn klachten hoor ik nooit wat. Dus dan neem ik maar weer een bezem mee van huis en veeg alle blikjes en kranten in plastic tassen, die liggen er toch genoeg. Vooral junks die een shotje komen nemen maken er een bende van.’ Dat verhindert de voormalige beroepsmilitair niet om een praatje met ze te maken. ‘Je moet iedereen te vriend houden. Soms geef ik ze een gulden, maar niet te vaak, anders komen ze steeds terug.’ De Rotterdamse vuilnisdienst Roteb huist letterlijk aan het Kleinpolderplein, op nummer 5. Vroeger zat ook de brandweer hier – zij waren de ‘b’ van de afkorting Roteb – maar begin dit jaar is die naar een eigen pand verhuisd. De drie rode roldeuren zitten nu onder een dikke laag stof. Een klein groen bordje met daarop vier mannetjes in een kring herinnert nog aan de oefeningen die voor de deur werden gehouden. Bij zo’n bord moet iedereen na een ramp verzamelen om te tellen of er niet iemand mist. Ook de afgifte van grofvuil is van het Kleinpolderplein verdwenen, alleen veegafval en wit- en bruingoed worden hier nog ingenomen. Afgelopen zomer functioneerde de Roteb tevens als landelijke verzamelpunt voor de giften voor de slachtoffers van de Turkse aardbevingsramp. Het grootste deel van het terrein wordt tegenwoordig ingenomen door de bedrijfswerkplaatsen – de nieuwe ‘b’ in de afkorting. Hier staan niet alleen de vuilniswagens met beroemde dichtregels op de zijkant – ‘Poëzie volgt de mens op de voet’ – maar ook ambulances en wagens van het energiebedrijf. In een betonnen loods ligt een vuilgele berg wegenzout, de strooiwagens zitten van hieruit meteen op de snelweg. De Roteb is niet de enige bewoner van het plein, op nummer 1 ligt Lilian Butter met haar woonboot. Buiten hangt de was te drogen, rietpluimen wiegen in de wind, haar dochter schommelt op het terras: het dorpsleven in optima forma. ‘Van de vorige eigenaar hoorde ik dat dit eigenlijk een tijdelijke plaats was. Na de aanleg van het nieuwe Kleinpolderplein zou hij verderop aan het kanaal komen liggen, bij de andere boten. Maar na voltooiing bleek het viaduct te laag, en dus liggen we nog steeds hier.’ De enige aantasting van haar privacy komt van de pleziervaartuigen die ’s zomers in file langs haar ramen varen. Maar het watersportseizoen is afgelopen en in de jachthaven aan de overkant zetten de would be kapiteins hun boten in de menie. En dan is er nog een illegale bewoner die zich schuilhoudt onder een fly-over, een jonge kerel met een mooie volle baard en golvende zwarte haren. Van een afstandje lijkt het of hij zit te mediteren, maar hij blijkt verdiept in de folder van een reisbureau. Vriendelijk legt hij een schone krant voor me neer als ik bij hem ga zitten. ‘Ik ben nogal dwangmatig’, zegt hij zachtjes,‘ eigenlijk zou ik antidpressiva moeten slikken om dat te bestrijden. Maar er is geen 24-uurs arts in Nederland waar ik zo binnen kan lopen.’ En dus blijft hij hier zitten en leest. Eten doet hij al een tijdje niet meer. ‘Ik haalde brood uit containers, dat beviel me niet. Naar de winkel gaan lukt niet, dus nu eet ik helemaal niet meer. Ik vermoed dat mijn overlevingsinstinct op een gegeven moment wel weer gaat werken.’ Hij maakt zich meer zorgen om de schoolkinderen die af en toe langskomen en stenen naar hem gooien. ‘Kinderen zijn kwaadaardig, ze schelden me uit voor junk en dat ben ik helemaal niet. Waarom laten mensen me niet met rust?’ In de controlekamer van de Verkeers Centrale Rotterdam tonen twee tv-schermen beelden van het Kleinpolderplein. Zeven camera’s houden de doorstroming van het plein 24 uur per dag in de gaten. Het plein heeft dan ook een reputatie op te houden, het komt maar liefst twee keer voor in de file topvijftig van 1998. Op de meeste knooppunten staat de file ’s morgens de ene kant op, en ’s avonds de andere kant. Zo niet op het Kleinpolderplein: daar is het altijd druk, en bovendien in alle richtingen. Natuurlijk is er een ochtend- en avondspits, maar het verkeer kan ook midden op de dag plots vastlopen. Vooral de files in de avondschemering zijn mooi om te zien. De koplampen rijgen zich aaneen tot een lange stoet. Het doseerlicht draait zijn rondjes groen-rood-oranje-groen en laat telkens één auto vanaf de rotonde de A20 oprijden. Een duidelijk zichtbare fotocamera zorgt dat er geen twee auto’s tegelijk doorrijden. Steeds denk je dat het verkeer volkomen tot stilstand komt, maar toch blijft de stroom stroperig bewegen. Zenuwlijders wisselen snel van baan om een paar meter te winnen. Tot er plots een grens wordt overschreden en het verkeer op drie verdiepingen met een zucht muurvast komt te staan. Stilte. Alleen een motorrijder slingert moeizaam tussen de rijen auto’s door. De ondergaande zon werpt een roze en turkooizen glans op de glazen geluidsschermen, het lijken opeens reusachtige zeepbellen. Op de flat Absthove springt de reclame van Van Leeuwen Buizen aan in wit, blauw en geel, even verderop antwoordt de Van Nellefabriek met rode neonletters die aan- en uitfloepen. In de auto’s grijpen de bestuurders naar hun mobiele telefoon: ‘Schat, ik kom wat later.’ Een deel van het verkeer uit Rotterdam kiest een sluiproute. ‘Als het Kleinpolderplein vaststaat en ik moet naar Utrecht, dan ga ik via het Kralingse Bos’, zegt een Hindoestaanse jongen bij het tankstation. ‘Moet ik in Den Haag zijn, dan rijd ik dwars door Overschie en dan achterlangs Zestienhoven. En als het daar vaststaat heb ik nog een tweede alternatief. Maar dat verklap ik niet.’ De vrachtwagens van rijschool Koos van der Bilt wachten tot de files voorbij zijn voor ze het Kleinpolderplein weer gebruiken als oefenterrein voor hun rijlessen. Vooral de rotonde op het nulniveau, waar het verkeer uit de stad wordt afgewikkeld, is populair. ‘Er zitten een paar prachtige gemenigheidjes in’, grijnst instructeur Ed van Steenbergen. ‘Ik laat ze van Overschie richting Den Haag rijden. Als ze dan te ver optrekken, zien ze helemaal niets meer en moeten ze op de gok het plein op. Mooi, man.’ De vrachtwagenchauffeurs in spe moet niet alleen rekening houden met auto’s, ook fietsers hebben voorrang. Terwijl leerling Léo langzaam optrekt houdt Van Steenbergen de acht buitenspiegels en de ene binnenspiegel nauwlettend in de gaten. Ongeïnspireerd draait de vertegenwoordiger in dropjes zijn verkooppraatje af tegen de exploitant van het Fina-tankstation. ‘Kom volgend jaar maart maar terug’, zegt Den Held tegen hem, ‘mijn shop wordt twee keer zo groot en dan heb ik misschien belangstelling’. Als de man in het wijnrode colbert weg is, schudt hij zijn hoofd: ‘Tss, zo’n man stelt zich niet eens voor.’ In de naaste omgeving van het Kleinpolderplein liggen drie tankstations, maar alleen het Fina station ligt echt aan het plein. Aan de andere kant kijkt het uit op een lege vlakte, de flats die daar stonden werden afgelopen jaar gesloopt. Den Held is er niets rouwig om. ‘Niks als uitschot woonde daar, ze maakten alles kapot.’ Het nieuwe stedenbouwkundig plan Kleinpolder Zuid-West voorziet in woningen, kantoren en bedrijfsruimtes op de open plek, die spottend ‘de duinen van Overschie’ wordt genoemd. Maar de kans is klein dat die er komen want het terrein ligt ruim binnen de zone waarin de luchtkwaliteit volgens de normen onverantwoord slecht is. Dat geldt trouwens voor een fors deel van Overschie, maar ja, daar staan al huizen en wie zal die mensen uit hun huis jagen? Districtsmanager Ronald van Pinxteren van het Woning Bedrijf Rotterdam (WBR) lanceerde half oktober een poging daartoe. Hij besloot om geen cent meer uit te geven aan de negenhonderd woningen die binnen de rode zone liggen. Wil hij de omgeving van het Kleinpolderplein echt laten verkrotten? Dat blijkt mee te vallen, Van Pinxteren wil vooral het ministerie van VROM onder druk zetten, want dat probeert de normen op te rekken. ‘Als sociaal verhuurder willen wij dat het probleem bij de wortel wordt aangepakt: minder verkeer over de A13. Dat kan alleen als A4 onderhand eens wordt aangelegd.’ Over deze rechtstreekse verbinding tussen Delft en de Beneluxtunnel wordt al decennia gepraat. Het meest recente plan is een tolweg, te financieren door het bedrijfsleven. Maar zelfs als de A4 er komt én de auto’s schoner worden, dan nog zal een deel van Overschie niet voldoen aan de normen. Op 2 november belegde de PvdA Overschie daarover een buurtvergadering. De buurtkerk was afgeladen vol, meer dan honderdvijftig buurtbewoners kwamen opdagen. Bij geluidsoverlast hebben de meeste mensen zich al lang neergelegd, bovendien zijn de nieuwe geluidsschermen midden volgend jaar gereed. Maar hoe erg is het nu eigenlijk gesteld met de luchtkwaliteit? Volgens een recent rapport van de Rotterdamse GGD lopen mensen die vlak langs de snelweg wonen net zo’n groot gezondheidsrisico als iemand die zestien sigaretten per dag passief meerookt. Dat aantal spookte door de zaal, maar het klinkt erger dan het is: het is minder dan zélf twee trekjes van een sigaret nemen. Niet erg gezond, maar een ramp? Verder lopen cara-patiënten die dichter dan honderd meter van de snelweg wonen, zesmaal meer risico op een aanval. Maar die mensen kun je met een medische urgentie ook elders in de wijk huisvesten. De woningen in de rode zone slopen zou niet alleen de huidige bewoners treffen, maar ook het draagvlak van de buurt verder verzwakken. Overschie loopt nu al langzaam leeg, verscheidene winkeliers hebben al het loodje gelegd. De zaal komt er niet uit, daarvoor lopen de belangen te ver uiteen. Alleen over de bestrijding van sluipverkeer door de wijk is iedereen het eens. Makelaar Peter Prins, geboren en getogen in Overschie, zou de geplande woningen in de Overschiese duinen graag gebouwd zien. ‘Die verkoop ik binnen een week. Uiteraard zijn de prijzen hier wat lager, je woont tenslotte met een handicap. Ik ben nu bezig met de verkoop van een huis aan de Schansweg, pal onder het Kleinpolderplein. Dat gaat vier ton opbrengen, in Hillegersberg zou datzelfde huis zeven ton opbrengen.’ Cok Roodenburg, eigenaar van het huis: ‘We wonen hier al 28 jaar en ik heb nog nooit zo rustig gewoond: geen trams, geen brommers, geen doorgaand verkeer, niks. Als er ’s avonds koplampen de straat indraaien, kijk je wie het is.’ Na afloop van de vergadering ligt het Kleinpolderplein eenzaam onder het uitgebleekte licht van de lantaarns. Het aantal auto’s is drastisch afgenomen, af en toe komt er een voorbij als een speelgoedwagen op een racebaan. Soms is het even helemaal stil, geen auto, geen motor, geen beweging. Dan lijkt het Kleinpolderplein een maquette van schaal één op één, een kwetsbare afspiegeling van zichzelf. In de flat Abtshove blijven bijna alle gordijnen open, twaalf verdiepingen hoog en twaalf woningen breed, een gros lege ogen kijkt uit op het nachtelijke verkeersplein.  

Bloedrood zakt de zon in de Fensfjord, als een film die iets te snel wordt afgedraaid. Om klokslag 22.01 uur zwelt de bovenrand even op, alsof de zon zich vast probeert te grijpen aan de horizon om haar verblijf nog even te rekken, en dan is ze weg. De zee kleurt roze, blauw en violet, de wind tekent donkere plekken in het water. We zijn net twee uur onderweg met de Hurtigruten, de boot die ons naar het uiterste noorden van Europa zal brengen waar de midzomernachtzon tweeëneenhalve maand regeert. Hurtigruten betekent letterlijk ‘de snelle weg’. Het is de boottocht die de stad Bergen in het zuiden van Noorwegen verbindt met het uiterste noorden. De tocht van ruim tweeduizend kilometer werd in 1893 voor het eerst ondernomen en lange tijd was het de enige manier om het bergachtige land te bereizen. Dagelijks brengen de schepen vracht en passagiers langs 36 havens, ook toeristen kunnen meevaren op de ‘mooiste zeereis ter wereld’. Met een vrachtboot mee naar de rand van de wereld waar de zon niet ondergaat, romantischer kan het bijna niet. Dat moeten ook de andere 398 passagiers hebben gedacht toen ze de retourreis van elf dagen boekten. Want de vrachtboot met een paar toeristen aan boord heeft plaatsgemaakt voor een toeristenboot met een beetje vracht. En af en toe een boef. Onder in het schip is namelijk een cel om gevangenen over te brengen van de rechtbank naar de gevangenis. De ‘horizon-lounge’ op het zevende dek heeft ramen tot aan de grond. Vanuit hun luie stoelen zien de passagiers de fjorden en eilanden als een driedimensionale film voorbijtrekken. Er hangt een gewijde stilte, op fluistertoon maken mensen elkaar attent op gekartelde rotsen, smalle watervallen die als bevroren bliksemflitsen tegen de bergwand kleven, de schittering van de zon op een bergtop. Een eredienst van het licht lijkt het wel, met af en toe een gelovige die opstaat. Niet om te worshippen, maar simpelweg om een foto te maken. Drie dagen lang blijft de tv uit tot een Amerikaans stel zich installeert om CNN te kijken. Een lichte rilling van verontwaardiging gaat door de zaal, maar de merendeels bejaarde toeristen zijn te beschaafd om er iets van te zeggen. Vóór in de kerk zijn elke dag twee witgekapte nonnen van de Bethaniënorde te vinden. Zuster Rosemarie (79) laat zich alles rustig aanleunen, maar zuster Elfriede (88) controleert hoogstpersoonlijk de koers van het schip. ‘Waar gaan we nu toch naartoe’, moppert ze als de fjord dood lijkt te lopen. Haar hele leven is ze hoofdzuster geweest in een groot Hamburgs ziekenhuis, en op God wil ze wel vertrouwen, maar zo’n jonge kapitein moet je in de gaten houden. In mei lopen de seizoenen in Noorwegen dwars door elkaar: winter en zomer wisselen stuivertje, soms in een paar uur tijd. Terwijl Oslo verrast wordt door een hittegolf, varen wij op de derde dag de sneeuw in. Ogenblikkelijk wordt de wereld grijsblauw; zee, bergen en hemel vloeien in elkaar over. Met moeite komt de koude zon door de nevel, als het wolkendek wat zwaarder wordt verdwijnt ze zelfs helemaal. Dan lijkt het grijze licht van alle kanten te komen en zou het elk moment van de dag kunnen zijn: ochtend, middag, avond. En zo noordelijk zelfs nacht. Het egale licht doet aan mist denken, maar dan met vele kilometers zicht. Kort na middernacht leggen we aan in Brønnøysund. Ook al is het licht genoeg om buiten een boek te lezen, toch werpen straatlantaarns een geel licht op de kade en branden alle tl-balken van de plaatselijke shopping-mall. In het noorden breekt een stuk blauwe lucht door de bewolking heen. ‘Over een kwartier is de nacht op zijn donkerst’, vertelt amateurastronoom Knut Riibe (37), ‘dan heeft de zon op deze hoogte zijn laagste punt bereikt.’ Hij komt terug van een zakenreis naar Trondheim en neemt de bootreis van anderhalve dag naar huis voor lief omdat hij niet van vliegen houdt. Vanaf 0.45 uur neemt het licht dus weer in sterkte toe. Ineens realiseer ik me dat het dieptepunt van de nacht voor mijn gevoel veel later ligt, zo rond een uur of twee, drie. Ik kan nu dus al met een gerust hart naar bed: echt donker wordt het niet meer. De midzomernachtzon hebben we nog niet bereikt, het permanente daglicht wel. We zijn dan ook vlak bij de plek van de ‘zeven zusters’, zeven bergtoppen die volgens de legende zeven trollen zijn die naakt op de rotsen dansten en verrast werden door het zonlicht. En zoals elke Noor weet verandert een trol dan in steen. Die ochtend om 7.42 uur zullen we de poolcirkel passeren, het punt waar precies op 21 juni de zon één nacht niet onder zal gaan. Hoe verder je naar het noorden komt, hoe eerder de midzomernachtzon begint en hoe langer ze aanhoudt. In mijn hut zonder patrijspoorten zie ik niets van het licht. Maar zelfs in deze alkoof in de buik van het schip is het niet helemaal donker. Aan de deur hangt een fluorescerende kaart met de vluchtroutes die een groenige waas verspreidt. De volgende dag varen we langs plompe heuvels, de rotsen zijn gebarsten door de vorst. Alleen in de kloven kunnen struiken en iele berkenboompjes zich handhaven. De havenstad Bodø hoort bij deze verlaten, harde wereld. Toeristische trekpleisters ontbreken, maar de inwoners hebben wel een vestiging van de keten Super Sun. In een kale hal staan veertien cabines met een automaat ernaast. Je gooit er een paar kronen in, je kleedt je uit en neemt een zonnebad. Keuze heb je ook nog: de goedkoopste zonnebank is de Tutti Frutti – een knaak voor acht minuten – de duurste is de Power of Love met opflikkerende hartjes en instelbare koeling. De spuitbus met desinfecterende vloeistof en de tissues versterken het gevoel dat je je op de afwerkplek van een tippelzone bevindt. Vanaf Bodø wordt het land steeds onherbergzamer: fjorden steken dieper het land in, de bruggen worden spaarzamer en ’s winters zijn de wegen en vliegvelden af en toe onbegaanbaar. Hier speelt de Hurtigruten nog een rol als lokaal vervoermiddel. Op weg naar het noorden worden vooral levensmiddelen geladen, de ‘zuidgaande’ boten nemen vis mee. In het volgende havenstadje staat een groep scholieren te wachten onder het afdak van een vervallen silocomplex. Gekleed in rode en blauwe overalls zijn ze op weg naar een houseparty in Harstad. Ze zijn bezig met hun ‘Russ’, de periode tussen bevrijdingsdag (8 mei) en de nationale feestdag (17 mei) waarin eindexamenkandidaten alles mogen doen wat God verboden heeft. Na die anderhalve week is het uit met de pret, dan moeten ze in het volwassen gareel. Twee jaar geleden is het aan boord behoorlijk uit de hand gelopen – de politie moest de lounge van het schip ontruimen – en sindsdien houdt de bemanning de kids goed in het oog. En dus wordt de zelfgestookte drank stiekem op de wc gedronken. ‘Rond mijn vijfentwintigste ga ik het rustig aandoen’, zegt Thomas (bijna 18) stoer, ‘nu ga ik eerst een tijd drinken. Maar ik word geen alcoholist zoals mijn vader.’ Opnieuw brengt de nacht sneeuw, zelfs de Noren klagen over de extreme lente. Omdat er lawines dreigen is de toeristische omweg door de smalle Trollfjord geschrapt. Roerloos staan de rode vakantiehuisjes langs de boorden van de fjord in de sneeuw. ‘In de winter is in al die huisjes dag en nacht het licht aan’, vertelt de Duitse reisleider Herbert Schwind als zijn bejaarden al lang naar bed zijn, ‘ook al is er maandenlang niemand’. Door de vele waterkrachtcentrales is stroom namelijk bijna gratis in Noorwegen. In de lichte nacht lijk je in een eindeloos heden te leven. Bij helder weer zie je de zon ’s nachts naar de horizon zakken en daaruit kun je nog iets afleiden over de tijd. Maar in de sneeuwlucht verdwijnt elk tijdsbesef. Er is geen verleden meer, en dus ook geen toekomst, alleen nog maar heden. De tijd zelf heeft opgehouden te bestaan. Je voelt je de nachtbraker die na een nacht doorhalen in het ochtendgrauw de krantenbezorger tegenkomt. Nóg overheerst de euforie, maar onderhuids roert zich reeds de kater. Noren bekommeren zich niet om dergelijke subtiliteiten.Vraag ze naar de midzomernachtzon, en ze brengen het gesprek al snel op de lange winternachten waarin de zon juist niet opkomt. Licht is leuk, maar duisternis is veel bepalender voor het leven in het hoge noorden. ‘De winter vormt je, het vereist talent om twee maanden duisternis te doorstaan’, zegt kunstenaar Viggo Pederson (52) die een stukje meereist om aan boord de vitrines met zijn sieraden opnieuw in te richten. Hij is geboren en getogen op de Lofoten, een eilandengroep boven de poolcirkel. ‘Nu ik ouder word kan ik er slechter tegen, ik ben verhuisd naar Trondheim. Maar het noorden blijft trekken.’ Dat de meeste mensen gewoon leren omgaan met de duisternis, wordt bevestigd door psychologen van de universiteit van Tromsø. Sinds 1994 doen zij onderzoek naar de relatie tussen licht en depressie, maar liefst 6.300 mensen in heel Noorwegen zijn daarvoor geënquêteerd. ‘Er is een duidelijk verband tussen de noordelijke breedtegraad en depressie’, zegt David Silvera in zijn werkkamer, ‘maar het is wel een klein verband. Vergelijk het met een onderzoek naar de lengteverschillen tussen mannen en vrouw. Als elke man 181,5 centimeter meet en elke vrouw 181, dan is er een harde relatie tussen geslacht en lengte, maar tegelijk is de invloed klein.’ Het onderzoek is nog niet afgerond, maar Silvera houdt het percentage mensen met winterdepressie op minder dan twee. Zelf heeft hij er geen last van, ook al komt hij uit Californië waar je zo goed als geen seizoenen hebt. Judy, zijn collega-onderzoekster en tevens zijn vrouw, is wel elk jaar een paar weken flink uit het lood geslagen. ‘Volgende winter koop ik zo’n installatie voor lichttherapie. Sinds kort zijn die in Noorwegen in de winkel te koop en hoef je er niet meer voor naar een ziekenhuis.’ Het Parijs van het noorden, zo wordt Tromsø genoemd. De Noren zijn het er namelijk over eens dat de bevolking naar het noorden toe steeds zuidelijker wordt: de mensen gaan er meer uit, zijn gastvrijer, opener, mediterraan zelfs. Maar bijnamen worden makkelijk gegeven, en vervolgens eindeloos herhaald in toeristengidsen. Dat hebben we aan het begin van de trip al gemerkt in Molde, een saaie stad met nieuwbouwflats en congrescentra die maar liefst twee wijdse namen draagt: Stad van de rozen en Stad van de jazz. Het allesdoordringende nachtlicht laat ook van Tromsø’s reputatie weinig heel. Het koude, grijze licht zet alle dingen apart als op een ingeflitste foto. Elke boom, elk bankje, elke auto staat onbeweeglijk stil, alsof ze zijn vastgelijmd en tot in lengte van dagen stom moeten blijven staan. Zelfs de vlammen van de fakkels voor het hardrockcafé lijken bevroren. De stad ziet eruit als een kruising tussen een filmdecor van Alex van Warmerdam en een schilderij van Edward Hopper. Ook de geluiden – een lallende groep studenten, de tinkelende winterbanden van een auto – klinken geïsoleerd. In de witte nachten is iedereen op zichzelf aangewezen. De volgende morgen stappen we over op een andere boot, de Harald Jarl. Het is de oudste boot die op de Hurtigruten vaart en kunststof voert nog niet de boventoon. Hier regeert het ijzer. Van ijzer zijn de hekken, de dekken en de drempels waar je je nek over kunt breken. Van ijzer zijn ook de trappen, de leuningen en de patrijspoorten waarachter de hekgolven zich aftekenen in de grijsblauwe zee. Kortom: een boot, eindelijk een boot. Met spijt in haar stem vertelt pursor Hege Sandø dat de Harald Jarl over twee seizoen vervangen wordt door de nieuwste generatie cruise-schepen: nog groter, nog luxer, nog efficiënter. In één klap zullen dan ook de laatste herinneringen aan de oude vrachtroute worden uitgewist. Aan boord blijken de meeste toeristen nog steeds grijsharig, maar de groepsreizen zijn verdwenen. Ook de Duitsers hebben hun meerderheid moeten prijsgeven: hun aandeel is gezakt van zeventig naar dertig procent. Het ‘reisje langs de Rijn’-gevoel is daarmee verdwenen. We varen door het arctische landschap. Woest en ledig is de wereld, alsof God het na de derde scheppingsdag, toen hij het water en het land heeft gescheiden, voor gezien hield. Nog een klein stukje varen en de wereld houdt op, bij de Noordkaap. In Honningsvåg meert de boot aan naast een Russische vissersboot die zo roestig is dat je er een ijzersmaak van in je mond krijgt. Op de kade staan touringcars klaar voor de laatste 35 kilometer naar het noordelijkste punt van Europa. De eerste toerist op deze plek was een Italiaanse pastoor. Te voet en per roeiboot kwam Fransesco Negri in de winter van 1664 op de Noordkaap aan. In zijn memoires schreef hij: ‘Hier eindigt de wereld, en hier eindigt ook mijn nieuwsgierigheid en ik kan tevreden terug naar huis.’ Ook de groepsreis deed hier al vroeg zijn intrede: in 1890 organiseerde James Cook een trip voor 24 rijke Engelsen. De eerste graffiti dateert van zeventien jaar later, toen de koning van Siam zijn naam liet uitbeitelen in de rotsen. Sindsdien is de stroom bezoekers alleen maar aangewassen. Tegenwoordig doet jaarlijks een kwart miljoen toeristen de winderige parkeerplaats in het uiterste noorden aan. Via een schuin aflopende tunnel worden ze langs een souvenirshop, een breedbeeldfilm, nagebouwde historische taferelen, een Thais museum, een oecumenische kapel en nog zo wat attracties gevoerd. De tunnel eindigt in een café met panoramavensters tot aan de grond en een balkon. Helaas zijn vandaag de rolluiken gesloten wegens de jagende sneeuwstorm. Ik staar naar de luiken en denk aan Negri. Niet getreurd, het echte hoogtepunt van de reis komt immers pas die avond, want tijdens de overgang van 14 naar 15 mei zal de zon hier voor het eerst niet meer ondergaan. De hele avond sneeuwt het licht. Het is grijs, grijs, grijs en de bewolking hangt zo laag dat de steile rotswanden niet te zien zijn. Meeuwen laten zich meedrijven in de luwte van het schip, zonder een vleugel te verroeren hangen ze vlak voor je neus. De harde wind zorgt dat we bijna niet kunnen aanmeren in Berlevåg, met een ‘touch and go’ nemen we een man met een koffer aan boord, de vracht blijft achter op de besneeuwde kade. En dan, om vijf over half een, tien minuten voor het moment dat de zon op zijn diepste punt zal komen, scheurt de bewolking in het noorden open. De horizon blijft weliswaar bedekt zodat we de midzomernachtzon zelf niet te zien krijgen maar we zien wel de oranjerode gloed tussen de wolken doorpiepen en aan de zuidkant verschijnt een roze weerkaatsing op de besneeuwde bergen. Mag je dit meetellen, heb ik ‘de midzomernachtzon’ gezien? Na terugkeer vraag ik het een Nederlandse astronoom. Na veel gegoochel met wiskundige horizonnen, stralingsbreking, en correcties voor de kanteling van de aardas berekent hij dat de zon op die plaats al om veertien seconden voor twaalf niet onderging. Op dat moment zat de hemel sowieso potdicht. Nee dus, de eerste midzomernachtzon bleef dit jaar ongezien.