Toen ze ruim vier jaar geleden begon als directeur stadsontwikkeling in Zaanstad, wilde Ria Steenaart er meteen gaan wonen. 'De afwisseling is fantastisch: grote fabrieken aan de Zaan omgeven door kleine huisjes, waterrijke polders en oude lintdorpen met trotse herenboerderijen. Het is een verborgen stad die zijn geheimen slechts langzaam prijsgeeft.' Sinds vorig jaar woont ze in de Voorzaan op 'Het Eiland', met uitzicht op de schoorstenen van Amsterdam. Tot diep in de jaren tachtig stonden hier de grote loodsen van de houtzagerijen, in oktober worden de laatste woningen opgeleverd. Een grote stalen zonnewijzer markeert de toegangsweg tot het eiland, helaas loopt hij bijna drie kwartier achter. De Zaanstreek noemt zich vol trots het oudste industriegebied van West-Europa. Eind zestiende eeuw blokkeerden de Amsterdamse gilden de introductie van windmolens in de hoofdstad. Zaandam heette de nieuwe technologie welkom en in 1596 werd houtzaagmolen het Juffertje gebouwd. Gedurende anderhalve eeuw zorgden ruim duizend molens voor grote economische bloei. Eind vorige eeuw bracht de stoommachine een nieuwe periode van voorspoed. Nog altijd is Zaanstad een industriestad vol geuren: de zoetige lucht van het linoleum van Forbo, de licht-bittere geur van Cacao de Zaan en van Gerkens Cacao Industrie, de vanillegeur van de advocaatfabriek. Lopend door de stad ruik je verder meel, staal, roest, olie en verf. Steenaarts enthousiasme is ongetwijfeld ook ingegeven door de chaotische structuur die ze moet aanpakken. De oevers van de Zaan vormen een doorlopende strook dorpen en fabrieken. Terwijl de meeste steden hun bedrijven buiten de stadsmuren plaatsten, gebeurde aan de Zaan het omgekeerde: bedrijven drukten de stad terug. Vrachtwagens wringen zich door woonwijken, het stadhuis ligt ver buiten het centrum en de langgerekte gemeente wordt driemaal doorsneden: door een rivier, door een spoorlijn en door een snelweg. Zaanstad bestaat pas 23 jaar. Tussen 1848 en 1959 is zeven keer vergeefs geprobeerd om de gemeenten rond de Zaan te laten fuseren. Pas in 1974 werd het verzet van de dorpen gebroken en lukte het om de stad Zaandam en de dorpen Koog aan de Zaan, Zaandijk, Wormerveer, Westzaan, Krommenie en Assendelft tot één gemeente te maken. Op het grondgebied liggen zes stations, maar geen daarvan draagt de naam Zaanstad. Ook telefoon- en postcodeboeken vermelden alleen de oude gemeenten, omdat Zaanstad vier Kerkstraten en evenzoveel Lindenlanen telt. Verder zijn er drie Parklanen en twee Parkstraten. En niet te vergeten vijf Stationsstraten. Tussen gemeentebestuur en bevolking wil het sinds de gemeentelijke fusie nog steeds niet echt vlotten. Het verwijt dat Zaandam wordt voorgetrokken ligt velen voor in de mond. De bestuurscrisis rond burgemeester Bruinsma maakte het vertrouwen er niet groter op. Bemiddelaars troffen een verrot bestuursapparaat aan en een sfeer van roddel en achterklap. Vorig jaar moest 'juffrouw Ooievaar' het veld ruimen. In haar voetspoor vertrokken ook de gemeentesecretaris en een aantal directeuren van ambtelijke diensten. Sinds de komst van oud-vakbondsman en PvdA-voorzitter Ruud Vreeman haalt de gemeente opgelucht adem. Het wantrouwen en de verkokering tussen de ambtelijke diensten zijn verminderd. Toch komen er soms nog krasse staaltjes van slechte afstemming voor. Tot verbazing van de dienst Stadsontwikkeling, die al acht jaar werkt aan de fabrieken aan de Zaan, kondigde de dienst Welzijn eind juni een inventarisatie van het industrieel erfgoed aan.Zaanstad is begin jaren zeventig niet onder een gelukkig gesternte geboren. In de zeven jaar voor de fusie werkten Zaandam en de omliggende dorpen samen aan ruimtelijke ordening en industrialisatie. Een gezamenlijk Grondbedrijf ging voortvarend te werk met de aankoop van grond voor enorme bedrijventerreinen. Maar de oliecrisis gooide roet in het eten en de nieuwe gemeente werd opgezadeld met een tekort van 120 miljoen gulden. Nog steeds betaalt de gemeente hier jaarlijks 8,5 miljoen aan rente en aflossing voor. In 1975, een jaar na de moeizame eenwording, werd Zaanstad een artikel-twaalfgemeente onder curatele van het Rijk. De lokale belastingen werden verhoogd en het aantal ambtenaren bijna gehalveerd. De bewoners schamperden dat ze in 'de duurste gemeente met het laagste voorzieningenniveau' woonden. Omdat de dorpen de dominantie van Zaandam vreesden, werd een nieuw stadscentrum gepland in de polder Guisveld. Daar zouden 7.200 woningen, het stedelijk winkelhart en een stadhuis verrijzen. Het stadhuis kwam er, maar milieubeschermers hielden de bouw van de wijk tegen. Nu staat er een bescheiden wijkje van 1.300 woningen gebouwd en het Zaanse stadhuis ligt nog steeds in een niemandsland. In 1989 keerde het tij. De artikel-twaalfstatus werd opgeheven en de stad ontwikkelde plannen voor het oude centrum van Zaandam en voor de oevers van de Zaan. Het Centrumplan voorzag in 14.000 vierkante meter winkels, een grand café, 140 nieuwe woningen, een winkelcomplex met parkeergarages en een theater aan de Zaan. Volgend jaar moet het project klaar zijn. Kosten: 130 miljoen gulden. Toch gaan veel Zaankanters nog steeds liever winkelen in Amsterdam. De nabijheid van de hoofdstad frustreert de centrumfunctie die een stad met 133.000 inwoners normaal vervult. Vorige maand kondigde Peek & Cloppenburg aan dat het zijn Zaanse vestiging gaat sluiten. Alleen in het weekend trekt Zaanstad als een magneet. Aan het Noordzeekanaal ligt Mystery World, de grootste hardcore-gabber discotheek van het land. Voor de Zaan maakte architect Teun Koolhaas een stedenbouwkundige visie die de traditionele vermenging van wonen en werken benadrukt. Het Zaanoeverproject wil alleen overlastgevende bedrijven verplaatsen en de stad met tweeduizend nieuwe woningen terugbrengen naar het water. Langzaam boekt het projectbureau vooruitgang. Met een sleepboot varen we langs de oevers met een totale lengte van 22 kilometer. Stralend laat stadsontwikkelaar Ria Steenaart de elementen van het Zaanoeverproject zien: van de 527 woningen op 'Het Eiland' in het zuiden tot de bejaardenwoningen in het noordelijke Wormerveer. Nog steeds verheffen zich langs de Zaanoevers veel bakstenen fabrieken met kantelen, betonnen silo's en moderne raffinaderijen. Veel bedrijven hebben gehoor gegeven aan de oproep van de gemeente om de schuttingen af te breken waarmee ze hun fabrieken van de Zaan hadden afgeschermd. Nu tonen zij weer hun industriële schoonheid van afvoerpijpen, opslagtanks, transportbanden en kranen. De reusachtige betonnen adelaar op de gelijknamige fabriek kijkt hooghartig langs de stijlvol gerenoveerde art-deco rijstpellerij Mercurius. Pal naast molen De Ooievaar is de splinternieuwe fabriek van Duyvis gebouwd: zeventiende en twintigste eeuw staan hier broederlijk zij aan zij. De voortgang van het Zaanoeverproject wordt flink vertraagd door de enorme bodemvervuiling. Overal waar in Zaanstad een schop in de grond wordt gestoken, komt gif naar boven. Als de bodem de afgelopen eeuw niet is vervuild, dan wel in de eeuwen daarvoor bij de fabricage van verf, vetten en zeep. In 1994 werden de saneringskosten voor de binnensteedse woningbouw al op 350 miljoen gulden geschat, hoogstwaarschijnlijk een te lage raming. Toen verffabriek Sigma de gemeente haar verlaten terreinen voor het symbolische bedrag van één gulden aanbood, weigerde Zaanstad dit 'gifcadeau' dan ook categorisch. Zelfs onder de chocolade- en koekjesfabriek van Verkade verwacht Steenaart vervuiling aan te treffen als het bedrijf volgend jaar gaat verhuizen naar het nieuwe bedrijventerrein aan het Noordzeekanaal. 'We trekken twee miljoen uit om de karakteristieke toren en de wand van pakhuizen aan de Zaan te redden, ik hoop dat dat genoeg is. De familie Verkade zou misschien geld bijpassen om de panden te behouden, maar de huidige eigenaar, het Amerikaanse bedrijf United Biscuits redeneert in de eerste plaats commercieel. ' Door geldgebrek gaan nog steeds veel pakhuizen en fabrieken tegen de vlakte. Een kapitaalkrachtige vraag naar verbouwde lofts zoals in Amsterdam ontbreekt.Fabrieken domineren niet alleen het stedelijk beeld van Zaanstad, maar ook de werkgelegenheid. In 1970 vond nog bijna tweederde van de beroepsbevolking werk in de industrie. En toen begon de neergang. Veel traditionele Zaanse familiebedrijven overleefden de schaalvergroting en internationalisering niet. Een greep uit de sluitingen en inkrimpingen: Van Gelder Papier zette 750 man op straat, voedingsmiddelenfabrikant Wessanen vertrok, Verkade halveerde zijn personeelsbestand in vijf jaar tijd van 1.750 tot 900, de munitiefabrieken van Eurometaal gingen van 1.200 naar 200 mensen. Eind 1983 telde de stad 7.800 werklozen, 15,5 procent van de beroepsbevolking. Verder verlies van werkgelegenheid dreigde door de opstelling van het gemeentebestuur van de traditioneel rode Zaanstad. Bedrijven werden in de eerste plaats gezien als vervuilers die niet in de stad thuishoorden. Een jaar later staken bedrijfsleven, vakbonden en gemeente de koppen bij elkaar. Terugkijkend zegt districtsbestuurder Gijs Honing van de Industriebond FNV: 'De gemeente stelde haar beleid drastisch bij, wonen werd niet langer boven werken gesteld. Dat was het begin van het Zaanse poldermodel.' Een rondrit met Honing langs de Zaanse industrie voert langs elf bedrijventerreinen en een schier eindeloze reeks grote en kleine bedrijven. Vooral de middenmotors zorgen de laatste jaren voor een bescheiden groei van de werkgelegenheid. De Zaanse werkloosheid is tegenwoordig met drie procent weliswaar beduidend lager dan het landelijk gemiddelde, maar de stad heeft nog steeds drieduizend banen te weinig om haar eigen beroepsbevolking aan het werk te houden. 's Ochtends is de pont naar Amsterdam afgeladen vol, hij vaart bijna leeg terug. Nog altijd werkt 35 procent van de bevolking in industrie en bouw, landelijk is dat slechts 24 procent. Burgemeester Ruud Vreeman waarschuwde onlangs op een bijeenkomst van de Kamer van Koophandel: 'Zaanstad heeft de meeste werkgelegenheid in sectoren waar het aanbod aan arbeidsplaatsen snel afneemt: de industrie. En een groot gedeelte van de beroepsbevolking in de gemeente heeft een lage opleiding.' Toch blijft de stad mikken op de industrie en distributie als trekkers van de economie. Om haar positie te versterken vlast ze op een HBO-opleiding voedingsmiddelentechnologie. Nu is Zaanstad nog de enige industriestad zonder eigen kenniscentrum. Zo'n opleiding zal de werkloosheid onder de huidige generatie laaggeschoolden niet oplossen. Allochtonen zijn zwaar oververtegenwoordigt in deze groep. In de jaren zestig hadden Zaanse bedrijven als Verkade en Albert Heijn eigen wervingsconsulenten voor gastarbeiders, vooral in Turkije. Aanvankelijk woonden de nieuwkomers in barakken op de industrieterreinen, maar met de gezinshereniging trokken ze massaal naar de wijk Poelenburg. De meeste flats zijn bezaaid met schotelantennes, het moderne symbool van allochtone wijken. 'Eén school is helemaal zwart, de andere twee voor tachtig procent', zegt Ton Brinkman, bewoner van het eerste uur en voormalig CDA-wethouder Welzijn. Om de verloedering van de wijk te keren kreeg Poelenburg eind jaren tachtig 9,7 miljoen van het Rijk. Renovatie, wijkbeheer en de inzet van conciërges werpen hun vruchten af. 'Het gaat goed met de wijk, de betrokkenheid van Turkse mensen neemt toe. De besturen van bewonersorganisaties zijn in meerderheid niet-Nederlands, veel verenigingen zijn actief. Daar moeten we zuinig op zijn.' Als wethouder is Brinkman betrokken geweest bij de bouw van moskee Sultan Ahmet aan de rand van Poelenburg. De koepel en de twee minaretten van de grootste moskee van West-Europa zijn het eerste dat automobilisten zien als ze Zaanstad vanuit het zuiden naderen. In de moskee treft Brinkman zijn Turkse buurman Erdogan Erdogdu (33), die bij de linoleumfabriek Forbo werkt. Trots vertelt Erdogdu dat zijn fabriek het zeil met Oosterse patronen aan de moskee heeft geschonken. Het ligt in de kelder waar zich de feestzaal, computerruimte, kapper en spreekkamer van het maatschappelijk werk bevinden. De gebedsruimte zelf is bedekt met Turks tapijt en biedt plaats aan drieduizend gelovigen. Alleen aan het einde van de Ramadan is de moskee vol. In totaal kostte de moskee 7,5 miljoen, daarvoor hebben Zaanse Turken in heel Europa gecollecteerd. Nog steeds wordt er geld ingezameld om de leningen af te lossen. In de hoek hangt een vel met een duizendtal namen met donaties die variëren van honderd tot elfduizend gulden. Erdogan Erdogdu is een toonbeeld van integratie, hij heeft een MTS-diploma op zak, gaat op vakantie in Frankrijk en is lid van de vrijwillige brandweer. Zijn jongere broer Sedat, die vandaag in de winkel van de moskee staat, hangt veel sterker aan zijn Turkse wortels. 'Als Turk is het moeilijk om aan werk te komen. Je schrijft een sollicitatiebrief en wordt niet eens uitgenodigd want ze zien je naam staan. Er komt voor mij een moment dat ik terugga.'Terwijl de zuid- en westkant van Amsterdam zich spectaculair ontwikkelen, blijft de noordelijke rand achter. IJ en Noordzeekanaal vormen een grote hindernis voor de Zaanse economie: de Coentunnel haalt nog steeds de file-toptien. In de jaren tachtig dreigde AHOLD, met ruim tweeduizend banen veruit de grootste werkgever, zelfs naar het midden van het land te verhuizen. Op het nippertje bleef het concern haar geboortegrond trouw en bouwde aan de zuidrand van de stad een nieuw productie- en distributiecentrum en een nieuw hoofdkantoor. Om mee te profiteren van de uitstraling van Schiphol en de Randstad pleit burgemeester Ruud Vreeman voor een drastische uitbreiding van de infrastructuur: een tweede Coentunnel en doortrekking van de metro naar Zaanstad. Verder wil hij een gezamenlijke ontwikkeling van het Noordzeekanaal vanaf het Amsterdamse westelijk havengebied tot aan IJmuiden. Maar voorlopig traineert Amsterdam een gezamenlijke aanpak van de IJmond. Ook de aanpak van het stationsgebied kan Zaanstad niet alleen af. Om het centrum te bereiken moeten treinpassagiers nu nog met een loopbrug een drukke weg oversteken en vervolgens een onherbergzame vlakte die wordt gedomineerd door een parkeergarage en de pokdalige oude hoofdkantoor van AHOLD. De gemeente wil de Provinciale weg omleggen, het spoor verdiepen en het laatste stukje van de buurt Noordsche Bos slopen. Omdat de kantorenmarkt al overvoerd is – twintig procent staat nu al leeg – moeten hier 'leisure-activiteiten' komen. Ook de hevig begeerde HBO-opleiding zou in dit gebied een plaats moeten vinden. Van de kosten heeft Ria Steenaart nog geen idee maar 'enkele honderden miljoenen' zullen het zeker worden. De bewoners van de lage huisjes reageerden furieus bij de presentatie. In een tussenzinnetje van het plan staat dat het stationsgebied de 'locatie bij uitstek' zou zijn voor een nieuw stadhuis. Het gemeentebestuur zou dan niet langer vergaderen in de polder, maar in het hart van de stad. Bovendien zou een nieuw stadhuis de afstand tussen bestuur en de gemeentelijke diensten – die al lang in Zaandam zetelen – letterlijk verkleinen. Maar het voorstel roept nog steeds grote weerstanden op. 'Zaanstad bestaat uit zes dorpen en een stadje. Centralisering van het gemeentehuis past nooit in deze gemeente', reageerde PvdA-woordvoerder Daan Sanders.