Tot in de middeleeuwen wisselde de duur van een uur met de seizoenen. De mechanische klok maakte een eind aan de kerktijd, waarna trein en telegraaf een wereldomspannende tijd mogelijk maakten. Over de tijd van Seneca, Philips de Tweede en Nescio. In de loop van de tijd zijn de gebeurtenissen elkaar steeds sneller gaan opvolgen. Illustratief is een passage uit De omweg naar Santiago van Cees Nooteboom. Hij beschrijft hoe Philips de Tweede zijn rijk – waar de zon nooit onderging – bestuurde: ‘Je zond een brief weg, of een leger, of een landvoogd – dan was er een tijdlang niets, vervolgens werd dat niets verdubbeld door de afstand terug, en dan hoorde je wat ervan gekomen was: de gelijktijdigheid der gebeurtenissen waar wij zo aan gewend zijn, bestond niet.’ Tussen een vraag uit Europa en het antwoord uit Zuid-Amerika zat soms een jaar. Met e-mail duurt dat nu nog geen seconde. De wereld wordt steeds meer een grote marktplaats waar diensten op elkaar moeten worden afgestemd. Wie in de global village leeft, houdt zich aan klok. Internationale effectenhandel draait om seconden, en wereldwijd zijn dat dezelfde seconden. Zondagavond 20.00 uur in New York valt samen met 9.00 maandagmorgen in Hongkong. Als de abstracte tijdmeting zou worden afgeschaft, ontspoorde de moderne samenleving acuut. Ons leven draait op klokketijd, daarop zijn we geprogrammeerd. De tijdsordening is voor ons een gegeven, bijna een natuurverschijnsel. Maar tijd is bij uitstek een menselijke uitvinding. In ‘De worm en de klok’ inventariseert de Amsterdamse socioloog J. Goudsblom de wording van een mondiaal tijdsregime. Tijdmeting werd noodzakelijk toen de mens zich ging toeleggen op akkerbouw. Om zich te kunnen voegen naar de seizoenen en de cyclus van de bodem stelde hij een kalender op. Tienduizenden jaren later maakte de zonnewijzer het mogelijk om ook het verloop van de dag vast te leggen. De Babyloniërs hadden een twaalftallig stelsel en verdeelden de boog van de zon over de wijzerplaat in twaalf gelijke delen. Daaraan werden twaalf nachturen toegevoegd voor de tijd dat de zonnewijzer geen tijd aangaf. De invoering van de zonnewijzers in Rome riep in de derde eeuw voor Christus grote weerstanden op. Mensen huiverden bij het idee dat de etenstijden niet meer werden bepaald door de maag maar door de klok. Overigens viel het met de onverbiddelijkheid van de klok wel mee, vier eeuwen later verzuchtte Seneca dat men onder filosofen nog eerder overeenstemming mocht verwachten dan onder klokken. Dicht bij de evenaar gaf de zonnewijzer een redelijk vaste indeling van het etmaal in vierentwintig uren van ongeveer gelijke lengte. In onze streken is het in de zomer echter ruim zestien uur licht, zodat de daguren zomers tweemaal zo lang duurden als de nachturen, in de winter waren ze tweemaal korter. Deze variabele uren leverden weinig problemen op, de zonnewijzer werd vooral gebruikt om de getijden van de dag aan te geven. Deze werden gemarkeerd door de acht gebeden van het brevier, van de metten in de ochtend tot de completen in de avond. Aan het einde van de middeleeuwen werd in West-Europa de mechanische klok uitgevonden en daarmee de uren van gelijke lengte. Wereldlijke instellingen als de beurs en het stadhuis stapten over op de gemechaniseerde tijd en verdrongen daarmee de kerktijd. Pas later gingen de klokken ook de kerktorens sieren. Nog steeds had de tijd een duidelijke link met het natuurlijke ritme van dag en nacht. Tot Isaac Barrow, de leermeester van Newton, in 1693 de tijd op een rechte lijn zette die hij verdeelde in stukjes van gelijke lengte. De mathematische tijd was niet langer een afgeleide van de natuur, maar had zijn eigen logica. Voortaan was de tijd oneindig. De vaste uren schiepen de basis voor de moderne loondienstverhoudingen: arbeiders konden per uur worden betaald in plaats van per werkstuk. Aanvankelijk verwelkomden arbeiders de mechanische klok omdat deze een einde maakte aan de conflicten over de lengte van het uur. Maar daarvoor in de plaats kwamen al snel de conflicten over het aantal uren dat per dag gewerkt moest worden. De klokken werden per stad op elkaar afgesteld, maar elke stad bleef zijn eigen tijd aanhouden. Zo lang mensen met paard en wagen reisden was het geen probleem dat het in Amsterdam een paar minuten later was dan in Haarlem. Pas de opkomst van de spoorwegen in het midden van de negentiende eeuw maakte synchronisatie noodzakelijk: zonder uniforme tijd was een dienstregeling niet te realiseren. De trein vroeg niet alleen om een gestandaardiseerde tijd, ze maakte die ook mogelijk. Door de snelle reizen werd het mogelijk om klokken op elkaar af te stemmen. De telegraaf maakte het vervolgens mogelijk om de klokken op grote afstanden precies gelijk te zetten. De overheid had weinig grip op deze ontwikkeling, het initiatief lag bij de particuliere spoorwegmaatschappijen. In 1858 verklaarde de Rhijnspoorweg de Amsterdamse tijd tot Nederlands nationale spoortijd, de protesten van de plaatselijke gemeenschappen ten spijt die zich in hun eigenheid bedreigd voelden toen hen de lokale tijd werd ontnomen. De laatste hindernis op weg naar de mondiale tijd waren de verschillen tussen de landen. In oktober is het 112 jaar geleden dat een internationale conferentie de standaardtijd invoerde. De wereld werd verdeeld in 24 tijdzones en de nul-meridiaan kwam, ondanks heftige protesten van Frankrijk, door het Engelse stadje Greenwich te liggen. Landen bepaalden hun tijd ten opzichte van Greenwich, Nederland legde in 1909 de Amsterdamse tijd vast als wettelijke tijd en deze liep 19 minuten en 32 seconden voor op Greenwich. Om de coördinatie te vergemakkelijken was Nederland bereid om dit af te ronden op twintig minuten. Het huidige tijdsregime werd ons opgelegd door de Duitsers. Twee dagen nadat Nederland zich had overgegeven voerden zij hier de Middeneuropese tijd in en daarmee was Nederland het laatste Europese land dat mee deed aan het mondiale stelsel met sprongen van ronde uren. Nescio schrijft daarover in het verhaal de Venloër Grensbode: “Hij was een wonderlijke vent geweest. Verdriet had i altijd gehad van den middeleuropeeschen tijd. Die maakte ’m voortdurend onbehagelijk. De uren hadden voor hem ieder hun eigen beteekenis. Een zonnige middag in ’t eind van September, om vijf uur. Een Zondagmiddag in December op ’t Rembrandtplein, om 2 uur, met heldervriezend weer. – Juli morgen 7 uur. Bij die enkele woorden dacht hij zich altijd zeer bijzondere dingen. Elk uur bracht zijn eigen herinneringen, zijn eigen stemming. En daar gingen ze nu aan tornen. God weet waarom. Hij heeft dat nooit begrepen.”
Taal / Language
Boeken
- Leven onder het luchtruim
- Bouw in de buurt – Leidraad voor Nederland
- Slim Zand – Hoe ASML verscheen in Veldhoven
- Asfaltreizen – Een verkenning van de snelweg
- Binckhorst Magazine
- De marktgids voor Amsterdam
- De mobiele stad – Over de wisselwerking van stad, spoor en snelweg
- De Ronde van U.
- De vierkante meter
- Eigen baas – Kort & krachtig
- Eindhoven Hoofdstad
- Groeten uit Vinexland
- Handboek Eigen Baas (gratis)
- Het land van Lely – Reisboek in 103 stukken
- Kruispunt Utrecht
- Kunstwerken & Kunstwerken
- Lelysteden – Een associatieve reisgids
- Naar een alzijdig station
- Onder Weg!
- Ruimte voor de Amsterdamse binnenstad
- Snelweg x Stad
- Stedelijke vraagstukken, veerkrachtige oplossingen
- Streetwise Rotterdam
- Turtle 1 – De auto uit Afrika
- Wij zijn goed
Kranten en tijdschriften
Projecten
Onderwerpen
Series
- De kust
- De lunch
- De markten van Amsterdam
- De mobimens
- De telefooncel
- Dossier A2
- Dossier A4
- Dossier A10
- Dwars kijken
- Expats
- Fietsverkenningen zuidwestflank Amsterdam
- Get your kicks on the E3
- Groeten uit Vinexland
- Het ontwerp
- Het product
- IJ-tje
- Na dato
- Noord-Amsterdam
- Poldernormen
- Rond Brussel
- Sloop
- Stedenatlas
- Strijd om de ruimte
- Tand des tijds
- Turtle 1
- Wat doet dat daar
- Weststrook
- Zinloze mobiliteit
Trefwoorden
- Aids
- Amsterdam
- Architectuur
- Auteursrecht
- Auto
- Bajes
- Bedrijventerrein
- Berlin
- Bos en Lommermarkt
- Brussel
- China
- Corona
- Drugs
- Eindhoven
- Fietsen
- Ghana
- Groot-Amsterdam
- India
- Luchthaven
- Markt
- Monumenten
- Ontwerpen
- Openbaar Vervoer
- Openbare ruimte
- Psychiatrie
- Reclamemasten
- Rotterdam
- Schiphol
- Shopping
- Snelweg
- Teksten voor fotoboeken
- Toerisme
- Veiling Aalsmeer
- Veldhoven
- Verboden toegang
- Verrommeling
- Vinex
- Wegen