Tonny van der Horst groeide op in het vooroorlogse Rotterdam. Al op jonge leeftijd stortte zij zich op het schrijven van verhalen. Met weemoed kijkt ze in haar boeken en in haar columns in NRC Handelsblad terug naar de tijd waarin zij opgroeide. Een tijd waarin veel armoede en woningnood heersten, maar waarin Tonny van der Horst ook de subtiele poëzie van het alledaagse weet bloot te leggen. Oplettend tasten de ogen van Tonny van der Horst (81) de Rotterdamse Willebrordustraat af. Het huis waar ze als zevenjarige met difterie op het randje van de dood zweefde, is afgebroken. Een Turkse vrouw met een kinderwagen komt uit het nieuwbouwblok dat er nu staat. Ook het politiebureau is opgeheven waar vroeger de dronkenlappen werden opgebracht. De ramen van de chocoladefabriek zijn dichtgetimmerd. "De bittere geur van cacao is verdwenen", zegt Tonny, "Maar als ik mijn ogen dichtdoe hoor ik het zwaarmoedige geloei van de fabrieksfluit en zie ik het mannetje dat 's winters uit mistige nevels opdook met een mand aan zijn arm. 'Sprot. Echt Engels sprot', klonk zijn ijle stem. Ze kostten vijfentwintig cent de dertien." De eerste negen maanden van haar leven woonde Tonny aan de Schiekade. Het huis werd later verwoest tijdens het bombardement op Rotterdam. Inmiddels is de Schie gedempt en is haar geboortegrond verdwenen onder de betonnen kolos van Shell Nederland. Maar de fluit van de internationale treinen roept nog steeds echo's op van haar eerste levensjaar. Haar geheugen is formidabel. In het boek Vroeger leeft nog beschrijft ze tot in detail de inrichting van huizen, de kleuren van stoffen en de gestalten van buren. Lopend door het Oude Noorden, de Rotterdamse buurt waar ze opgroeide, somt ze moeiteloos de namen van lang verdwenen winkels en bewoners op. "Vroeger was het een fatsoenlijke buurt. Er was armoe, maar dat was nette armoe. Nu is alles zo onverzorgd." Ze zegt het spijtig, maar zonder bitterheid. "Het was netter, maar ook stijver en schijnheiliger." De rustige Zwartjanstraat van weleer is een drukke, rommelige winkelstraat geworden. Hier bracht ze een groot deel van haar jeugd door bij haar strenge oma. Uren lang zat ze stil uit het raam naar buiten te kijken. "Moet je toch zien", fronst ze, "tot voor twee jaar zat hier een zilversmid met een prachtige pui. Nu is de gevel hardroze geschilderd en zit er zo'n goedkope boetiek." Aan de overkant schreeuwt een uithangbord: 'Goed voor een joet'. "Nieuwe fluts", zegt Tonny schalks. Haar blik dwaalt omhoog naar de bewerkte raamlijsten en de glas-in-loodramen. Boven een slagerij herkent ze de drie ramen van de etage van haar oma. Nu hangt er achter het verveloze raam een affiche van een plaatselijke politieke partij. Tonny ontdekt dat de verweerde koperen knop van de trekbel er nog zit. Ze kijkt en kijkt met twinkelende ogen. Alleen deze knop maakt voor haar de reis naar Rotterdam al de moeite waard. In 1915 werd Tonny van der Horst geboren, ze bleef enig kind. Kort na haar geboorte gaf haar vader gehoor aan de roep van zijn artiestenbloed en verruilde hij zijn kapperszaak voor het onzekere bestaan van variété-artiest. Samen met zijn vrouw trad hij op als pauzeprogramma tussen stomme films en als conferencier bij feesten en bruiloften. De eerste jaren leden ze diepe armoe, en dat leidde tot verbitterde ruzies tussen haar ouders. Vanaf haar twaalfde danste Tonny in de revues van haar vader, maar ze ontbeerde zijn talent. Toen ze zich realiseerde dat ze altijd een middelmatige danseres in een rijtje middelmatige danseressen zou blijven, stortte ze zich op het schrijven. Ze werkte als kantoorhulpje bij een glashandel en als leerlingverkoopster in een damesmodezaak. Op haar zeventiende publiceerde ze haar eerste verhaal in het weekblad Groot Rotterdam. Vlak daarna vertrok haar toenmalige verloofde naar Batavia. In plaats van met de handschoen te trouwen verbrak ze de relatie en werd ze de minnares van de 23 jaar oudere schrijver/dichter Victor E. van Vriesland. Hij was afkomstig uit een welgestelde joodse familie en bracht haar in heel andere kringen. Ze herinnert zich de directeur van het W.B. theater: "Met mijn vader moest ik uren op hem wachten om optredens los te peuteren, toen ik aan Vic's arm binnenkwam boog hij als een knipmes." Om zijden kousen te kunnen kopen poseerde ze naakt op de Kunstacademie. "Dat durfde ik Vic overigens niet te vertellen." Toen Van Vriesland in 1938 hoofdredacteur van de Groene Amsterdammer werd, verhuisden ze naar Amsterdam. Ze leefden als bohémiens en trokken veel op met schrijvers en dichters als Bloem, Van Duinkerken, Marsman, Roland Holst. Hun huwelijksfoto haalde de voorpagina van de Telegraaf. Toen de oorlog uitbrak was ze 24, die nacht vierden ze feest in De kring. Het sprookje was ten einde. Langzaam liep het huwelijk spaak, de verschillen tussen de depressieve Van Vriesland en de jonge schrijfster waren te groot. Van Vriesland dook onder in Zwolle en Tonny werd tot haar schaamte verliefd op een jonge student. Er hing 'een niet precies te verklaren opwinding tussen onze fietssturen' schrijft ze in Liefde en oorlog. De titel van dat boek geeft Tonny's leven goed weer: de liefde kwam op de eerste plaats, altijd. "Ik was een echte wildebras en heb heel wat mannen ongelukkig gemaakt. Ik ging mijn hart achterna. Als de verliefdheid voorbij was _ en die gaat onherroepelijk voorbij _ verloor ik mijn belangstelling. Nog steeds verlang ik terug naar de hevige gevoelens van mijn kindertijd, naar de jubel van de eerste zomerdag of de geur van mimosa die je regelrecht naar de hemel voerde." Voor de verbroken liefdesrelaties kwamen vaak diepe vriendschappen in de plaats. Zo bleef ze met Van Vriesland tot het einde van zijn leven bevriend. Oude kennissen en familieleden bezoekt ze trouw, zoals tante Cor, een van de vier zusters van haar moeder. "Binnenkort wordt ze 107 jaar. Dan ga ik weer met mijn ouwe-wijvenkaart naar Velp, de burgemeester is er ook elk jaar. Als kind kwam ik al graag bij haar. Ze was welgesteld, haar man handelde in graan. Vooral hun wc-papier maakten diepe indruk op me, wij hadden thuis in vieren gescheurde grauwpapieren boodschappenzakken. Ook mijn moeder heb ik tot de laatste dag opgezocht. Misschien is dat ouderwets, of kinderlijk. Ik kan me gewoon niet losmaken van het verleden, zelfs als mensen dood zijn, blijven ze bij me. Ik blijf de kleindochter van mijn grootmoeder tot mijn dood." Ook Rotterdam is ze niet vergeten. "Mijn hart bloeit open als ik die roestig-zilte lucht ruik en ik de schepen over de rivier zie haasten. Ik zou er graag weer willen gaan wonen, in een flat met uitzicht op de Maas. Maar het is te laat, dat zal niet meer gebeuren. Na mijn dood ga ik pas terug naar mijn geboortestad, als ik word bijgezet in het graf van mijn ouders." Oud worden vindt Tonny lastig: "Ik ben een zeer esthetisch mens, eigenlijk moet alles volmaakt zijn. Maar je tempo daalt, je takelt af en je wordt er niet mooier op. Eigenlijk zouden mensen op hun veertigste moeten sterven, maar ja, je hangt te veel aan het leven. Je leert genieten van kleine dingen, een vogel in de tuin, de kale bomen in de winter. Toch zou ik diep in mijn hart graag weer tien willen zijn, misschien dat ik daarom veel over die tijd schrijf." Dat wil niet zeggen dat Tonny het verleden verheerlijkt. Haar boeken wemelen van de menselijke drama's: een neef die er vandoor gaat met het geld van zijn tantes, zelfmoorden, huwelijken uit wanhoop, bittere armoe, abortussen met dodelijke afloop, overspel, woningnood, potloodventers en zelfs een moord. Na de oorlog publiceerde Tonny twee boeken en toen werd het dertig jaar stil. "Ik had het te druk met trouwen, twee zoons krijgen, scheiden en weer trouwen." Pas enkele jaren geleden begon ze weer. Over haar kleine produktie, zegt Tonny kortweg: "Ik heb mijn boeken geleefd." In haar recente boeken beschrijft ze haar leven tot 1945. Voor het NRC Handelsblad gaat ze nu voorzichtig stukjes schrijven over de eerste jaren daarna, maar een boek over de hele naoorlogse periode zit er voorlopig niet in: "Dat komt zo dichtbij, dan moet ik het hebben over doodgaan, en vooral over de dood van mijn vader. Misschien heb ik te weinig afstand om daarover te schrijven, het zou sentimenteel kunnen worden. Mijn vader en ik waren één. Hölderlin schreef ooit: 'Overdenk met hartstocht, maar schrijf ijskoud'. Zelf zeg ik het wat minder poëtisch: het moet lijken of ik langs mijn neus weg schrijf." Al schrijvend is Tonny haar eigen psychiater. "Mijn eenzame jeugd heeft me gemaakt tot wat ik ben. Mijn vader was heel veel weg, mijn moeder was zelf liefdeloos opgevoed en had weinig liefde te geven. Mijn rusteloosheid heeft daarmee te maken. Als ik in een harmonieus gezin was opgegroeid was het anders gelopen." Haar boeken zijn met grote eenvoud en precisie geschreven. De lange, zorgvuldige zinnen vertonen geen spoor van haast. Door de filmische opbouw zie je de sprotverkoper weglopen in het zwakke licht van de lantaarn en hoor je het wekelijkse kloppen van de karpetten buiten op straat. Tonny van der Horst krijgt veel brieven van lezers die haar bedanken omdat ze een stukje van hun jeugd hebben teruggevonden. "Mijn boeken prikkelen mensen om zelf te graven in hun herinneringen, om hun jeugdjaren te herleven."
Taal / Language
Boeken
- Leven onder het luchtruim
- Bouw in de buurt – Leidraad voor Nederland
- Slim Zand – Hoe ASML verscheen in Veldhoven
- Asfaltreizen – Een verkenning van de snelweg
- Binckhorst Magazine
- De marktgids voor Amsterdam
- De mobiele stad – Over de wisselwerking van stad, spoor en snelweg
- De Ronde van U.
- De vierkante meter
- Eigen baas – Kort & krachtig
- Eindhoven Hoofdstad
- Groeten uit Vinexland
- Handboek Eigen Baas (gratis)
- Het land van Lely – Reisboek in 103 stukken
- Kruispunt Utrecht
- Kunstwerken & Kunstwerken
- Lelysteden – Een associatieve reisgids
- Naar een alzijdig station
- Onder Weg!
- Ruimte voor de Amsterdamse binnenstad
- Snelweg x Stad
- Stedelijke vraagstukken, veerkrachtige oplossingen
- Streetwise Rotterdam
- Turtle 1 – De auto uit Afrika
- Wij zijn goed
Kranten en tijdschriften
Projecten
Onderwerpen
Series
- De kust
- De lunch
- De markten van Amsterdam
- De mobimens
- De telefooncel
- Dossier A2
- Dossier A4
- Dossier A10
- Dwars kijken
- Expats
- Fietsverkenningen zuidwestflank Amsterdam
- Get your kicks on the E3
- Groeten uit Vinexland
- Het ontwerp
- Het product
- IJ-tje
- Na dato
- Noord-Amsterdam
- Poldernormen
- Rond Brussel
- Sloop
- Stedenatlas
- Strijd om de ruimte
- Tand des tijds
- Turtle 1
- Wat doet dat daar
- Weststrook
- Zinloze mobiliteit
Trefwoorden
- Aids
- Amsterdam
- Architectuur
- Auteursrecht
- Auto
- Bajes
- Bedrijventerrein
- Berlin
- Bos en Lommermarkt
- Brussel
- China
- Corona
- Drugs
- Eindhoven
- Fietsen
- Ghana
- Groot-Amsterdam
- India
- Luchthaven
- Markt
- Monumenten
- Ontwerpen
- Openbaar Vervoer
- Openbare ruimte
- Psychiatrie
- Reclamemasten
- Rotterdam
- Schiphol
- Shopping
- Snelweg
- Teksten voor fotoboeken
- Toerisme
- Veiling Aalsmeer
- Veldhoven
- Verboden toegang
- Verrommeling
- Vinex
- Wegen