Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag Panorama Mesdag, een goed geconserveerde kruising tussen een museum en een typisch negentiende-eeuwse attractie. ‘De enorme stilte die als een mateloze koepel over die mensen stond heengewelfd’, schreef Godfried Bomans na zijn bezoek aan Panorama Mesdag. De dichter J.C. Bloem roemde ‘de bovenaardse bekoring’ van de stilte en de Duitse schrijver Alfred Polgar noteerde: ‘Men ziet de stilte.’ Stil is het allerminst als ik op het platform in het midden van het panorama ben aangeland: andere bezoekers geven luidkeels commentaar - ‘Het is echt net echt’ – en na wat Chopin akkoorden begint een luidsprekerstem tekst en uitleg te geven. In de stroom van gutturale klanken versta ik alleen ‘Scheveningen’ en een tijdje later ‘Haagse school’. Is dit Arabisch? Het blijkt om een bandje in het Hebreeuws te gaan, maar er zijn ook explicaties in het Russisch, Pools, Koreaans, Hongaars. En Arabisch. Ondanks alle geluiden - waaronder de edelkitsch van een rollende branding - onderga je een louterende verstilling: de duinen, huizen, boten, golven, paarden en mensen staan haarscherp afgetekend in een bevroren licht. Het lijkt alsof je een kijkdoos in bent gelopen en nu aan dezelfde wetten bent onderworpen als de geschilderde personages. Ook al weet je dat het een doek is waarnaar je kijkt, ook al zie je dat er geen echte diepte in het beeld zit, toch word je, als een kind dat naar een sprookje luistert, even een andere werkelijkheid ingezogen. En dat maakt het panorama veel indrukwekkender dan een state of the art driedimensionale film. Verbeelding zegeviert over natuurgetrouwe afbeelding.  De optische kunstgrepen voor een panorama waren eind achttiende eeuw al gepatenteerd door de Ierse schilder Robert Barker: de toeschouwers moeten op een platform in het midden staan, de onder- en bovenkant van het doek mogen niet zichtbaar zijn en het glazen dak moet door een tentdoek aan het oog worden onttrokken zodat het licht, net als in de werkelijkheid, van alle kanten lijkt te komen. Later kwam er een neplandschap bij, het faux terrain, dat de overgang van het platform naar het doek vloeiend maakte. Ook werden de ideale afmetingen vastgelegd – vijftien meter hoog en een omtrek van 115 meter - zodat de doeken op tournee konden. Eind negentiende eeuw stonden investeerders in de rij om zo’n attractie te financieren, de ‘panoramania’ was op zijn hoogtepunt. Wereldwijd werden er driehonderd panorama’s gebouwd, die samen honderd miljoen bezoekers trokken. Ook Panorama Mesdag stamt uit die tijd, maar op één punt week het af van de heersende mode: het onderwerp was geen veldslag, kruisiging of exotische stad, maar juist een alledaags tafereel om de hoek: het uitzicht vanaf het Scheveningse Seinpostduin op het vissersdorp en het strand. In 1886, vijf jaar na de opening, was de hype voorbij en het Panorama Maritime de la Haye, zoals het oorspronkelijk heette, dreigde gesloopt te worden. Hendrik Willem Mesdag, die het panorama als zijn belangrijkste werk beschouwde, kocht de failliete boedel op en zette de exploitatie voort. In 1910 richtte hij een familievennootschap op en daarmee zadelde hij zijn neven en nichten op met de plicht zijn panorama in stand te houden. Panorama Mesdag is een goed geconserveerde kruising tussen een museum en een typisch negentiende eeuwse  attractie. Buiten Europa maakte het panorama echter een nieuwe bloeiperiode door: om het nationalisme aan te wakkeren lieten landen als Bulgarije, China en Noord-Korea vanaf 1977 panorama’s maken van veldslagen. Ook Saddam Hoessein deed een duit in het zakje met de slag bij Al-Qadissiyah. Na de omverwerping van zijn regime is het panorama volgens National Geographic volledig geplunderd. Het vredige Panorama Mesdag wordt door een sluipender gevaar bedreigd: het naastgelegen kantoorpand wordt gesloopt en de gemeente heeft toestemming geven voor de bouw van een hoge toren. Die zou een slagschaduw op het doek werpen, een permanente bromtoon in de bevroren stilte.  

De gedachte aan de Mont Sint Michel dringt zich onwillekeurig op als je per pont de Maas oversteekt en aan de overzijde een uitgestrekt kloostercomplex ziet liggen. Steyl ligt dan wel niet op een hoge rots zoals zijn Franse evenknie, maar een bescheiden Maasduin verheft het kloosterdorp weldegelijk boven het omringende landschap. Dit is de bakermat van de Congregatie van het Goddelijk Woord, een kloosterorde die zich van oudsher bezighoudt met de missie. Vandaar dat Steyl ook het Missiemuseum herbergt. Bij de entree zet een opgezette beer met een gleuf in zijn borst de toon van het museum. Zoals Holle Bolle Gijs in de Efteling reageert op een prop papier, zo begint de beer te brommen en met zijn ogen te draaien als je er een muntje in stopt voor de arme heidenkindjes. In Steyl staan het verhevene en het alledaagse zij aan zij. 'Een museum in een museum', zo afficheert het Missiemuseum zich. Sinds 1931 is er aan de inrichting namelijk niets veranderd en aangezien het museum ook toen al niet bepaald voorop liep, stap je terug in de negentiende eeuw. En dat betekent een expositie zonder opdringerige duiding of uitleg, de vijfentwintigduizend bezoekers per jaar mogen zelf kijken wat ze van hun gading vinden. De volkenkundige vitrines bevatten zowel een wereldberoemd verenschild met daarin een mensenschedel uit Papoea Nieuw-Guinea als alledaagse gebruiksvoorwerpen die de missionarissen van hun reizen meebrachten en die ook heden ten dage nog in serie worden gemaakt. De volkenkundige afdeling loopt ongemerkt over in de natuurhistorische afdeling met vijftienhonderd opgezette beesten. Hier geen ordening naar soorten of windstreken: broeder Berchmans stelde zich begin jaren dertig ten doel de rijkdom van Gods schepping mooi te laten uitkomen. En dus staat een Siberische steenbok naast een grote miereneter en houdt een Boa constrictor een rood spieshert in zijn wurggreep. En dat alles tegen een rotsdecor van beschilderde juten zakken. Hier is een begaafd etalateur aan de slag geweest, die zich niet liet leiden door wetenschappelijke classificatie maar door visuele effecten, associaties en vormovereenkomsten. Een lust voor het oog. Toen de beesten eind jaren tachtig gerestaureerd moesten worden, heeft de conservator de vitrines nauwkeurig gefotografeerd om alles weer precies terug te kunnen zetten. De enige nieuwe zaal van het museum beoogt de bezoeker wel wat bij te brengen - namelijk de topstukken uit de Christelijke-Javaanse kunst en de daaraan verbonden 'inculturatie' - en meteen slaat de verveling toe. Aan de missie-activiteiten zelf herinnert slechts weinig, het enige echt missiologische stuk is een grote bewerkte kast met draaipanelen uit 1927. Op de panelen staan foto's van de belangrijkste missieposten, zoals de reusachtige kathedraal van Yanzhou (China) en de Heilig Hartkerk van Lomé (Togo). Om de geschiedenis van de congregatie te ervaren kun je beter door het kloosterdorp wandelen, op het terrein zijn bijvoorbeeld een Lourdesgrot nagebouwd, een 'Grot van de zeven smarten' en een grot waarin Christus' laatste nacht is uitgebeeld. Verder vind je er een Heilig Hartheuvel en een stille tuin waar de, tegenwoordig meest buitenlandse, missiebroeders en -zusters kunnen brevieren. Steyl herinnert niet alleen aan de gloriedagen van de missie, het is ook een monument van een vergeten emigratiegeschiedenis. Iedereen kent de Spaanse en Portugese joden die begin zestiende eeuw in het tolerante Nederland een veilig onderkomen vonden, net als de Franse hugenoten die hier eind zeventiende eeuw hun heil zochten. Veel minder bekend is dat veel Duitse katholieke geestelijken zich in het laatste kwart van de negentiende eeuw in het zuiden van Nederland vestigden, tengevolge van het Klostergesetz dat kloostergemeenschappen in heel Pruisen ontbond. Arnold Janssen, de grondlegger van Steyl die in oktober heilig wordt verklaard, was een van hen.  

Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag, in de laatste aflevering, het monument op de Afsluitdijk. Tijdens een rondje Nederland voor veel toeristen dé gelegenheid voor een sanitaire stop. ‘Onze correspondent te Amsterdam schrijft ons: Wij, journalisten, zijn de historieschrijvers van den dag. Ook als het kleine feiten betreft, die in hun onderlingen samenhang het groot geheel tonen.’ Zo begon de reportage in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van zondag 29 mei 1931 over de sluiting van de afsluitdijk, toen nog gewoon geschreven met een kleine letter. Ruim 72 jaar later ontbreekt een gebeurtenis van historische importantie, kleine feiten zijn er echter in overvloed. Zoveel zelfs, dat ze de oorspronkelijke kracht van het monument overwoekeren. De vergeelde NRC-pagina hangt te midden van oude foto’s, kaarten, knipsels en posters in het zelfbedieningsrestaurant van het ‘Monument’, zoals de uitzichttoren kortheidshalve wordt genoemd. Zelfs de ANWB vindt op zijn richtingborden een toevoeging overbodig, alsof Nederland maar één monument kent. Eigenlijk klopt dat ook, je hoeft toeristen alleen de Afsluitdijk te laten zien om de Nederlandse strijd tegen het water te illustreren. Voor touroperators genoeg reden om hun bussen hierlangs te sturen, de toeristen uit te laten laden en de bussen acht kilometer verder bij het tankstation te laten keren om de passagiers aan de overzijde van de snelweg weer op te pikken. Slechts een enkeling waagt zich aan de klim van 63 treden, die beloond wordt met een weids uitzicht over zee, meer en de kaarsrechte dijk ertussen. De meesten gebruiken het kwartier oponthoud om foto's te maken, een plas te doen in het restaurant en een souvenir te kopen in het winkeltje onder de trap. Drie jaar geleden nam Menno Bakker het winkeltje over van zijn oom, die het op zijn beurt in 1958 van zijn vader, de allereerste uitbater, had overgenomen. Aan het assortiment veranderde hij nauwelijks iets - 'Never change a winning team' - en dus is de negen vierkante meter vloeroppervlak vooral volgestouwd met delftsblauwe molentjes, delftsblauwe klompjes, delftsblauwe oorbellen en zelfs delftsblauwe sokken en ovenwanten. Een moderne windturbine in delftsblauw zou Bakker er wel bij willen hebben - ‘Er staan tenslotte grote windparken aan beide zijden van de Afsluitdijk.’ - maar helaas worden die nergens geproduceerd. Delftsblauwe kunstpenissen bestaan wel, maar die vindt Bakker niet passend. In het winkeltje liggen nauwelijks souvenirs van de Afsluitdijk zelf: het is te kostbaar om ze speciaal te laten maken. Dus geen monumentje in een sneeuwbol (alleen een kussend mannetje en vrouwtje in klederdracht), en ook geen miniatuur van het beeld van de gekromde dijkwerker. Het hoefijzer met de tekst ‘Op deze mooie plaats heb ik aan je gedacht en dit als herinnering voor jou meegebracht’ toont weliswaar een blik op de uitzichttoren, maar dat plaatje kan simpelweg worden vervangen door een tempel/piramide/zonovergoten strand. Zelfs de ansichtkaarten van eind jaren zeventig laat Bakker noodgedwongen steeds bijdrukken omdat nieuwe luchtfoto’s te duur zijn. De kaarten laten een keurig aangeharkte Afsluitdijk zien, met het witte monument van Dudok als stralend middelpunt. Er is nog geen spoor van de vloedgolf aan objecten die later bezit nam van de dijk: een turkooizen bushalte, zeven grote informatiezuilen, een rode brievenbus, een nepdijkje met daarop een bronzen beeld van een dijkwerker, een oranjerood fietspad. Goedbedoeld allemaal, maar ze doen afbreuk aan het sobere karakter van de Afsluitdijk. De Afsluitdijk is het symbool van een tijd waarin de natuur zijn plaats nog moest weten. Tegenwoordig zou totale afsluiting van de Zuiderzee ondenkbaar zijn, natuurbeschermers zouden met succes naar de rechter stappen. Dat bleek al in de jaren zeventig bij de Oosterschelde: die kreeg geen gesloten dijk maar een halfopen stormvloedkering. Technisch een hoogstandje, maar die kering ontbeert de granieten daadkracht van de Afsluitdijk. Als we alle paaltjes, bordjes, panelen en andere frutsels nu naar de Oosterscheldekering verbannen, dan kan de Afsluitdijk weer een monument van eenvoud worden.  

Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag de Pyramide van Austerlitz, de uitgezakte zandberg op de Utrechtse Heuvelrug. Op dit moment heeft een bezoek aan de Pyramide van Austerlitz veel weg van het onaangekondigd binnenvallen in de kleedkamer van een actrice op leeftijd. De gevierde ster heeft de bescherming van haar alledaagse kleren afgeworpen, en slechts gehuld in een schamele badjas zit ze zich onder koud tl-licht voor de spiegel te schminken. In Austerlitz zijn vorig jaar de bomen weggehaald die tot aan de voet van de piramide waren opgeschoten, maar de renovatie van het monument zelf begint pas in augustus. Tot die tijd ligt de piramide als een uitgezakte zandberg op een kale vlakte. Toch zijn de contouren van de oude pracht en praal al zichtbaar: de rentree op het erepodium van de Nederlandse attracties is nabij. In 1804 had het Frans-Bataafse leger van generaal Auguste Marmont zijn kamp opgeslagen bij Zeist. De verwachte invasie van de Engelsen liet op zich wachten en Marmont verveelde zich. Officieel ter meerdere eer en glorie van Napoleon, maar eigenlijk om zijn eigen naam ‘te conserveren in de streken waar ik geheerst heb’, besloot hij een piramide op te richten. In gesterkte draf sjouwden zijn achttiendduizend soldaten, gestimuleerd door ‘des morgens vroegtijdig een ration genever’, zandzakken naar de bouwplaats en binnen vier weken lag er een berg van 36 meter hoog. Tijdens de Egyptische veldtocht had Marmont de piramide van Gizeh bezocht, waarvan de treden zichtbaar waren doordat de toplaag was verdwenen. En dus kreeg ook de ‘Marmontberg’ zulke treden, die met graszoden bekleed werden. Bovenop de piramide liet hij een houten obelisk zetten. De aanblik van de piramide op de kale heidevlakte was overweldigend, het was een symbool van de Franse grootsheid tegenover de kleinburgerlijkheid van de Hollanders, over wie Marmont aan Napoleon schreef: ‘Het fortuin is hun idool, zoals de eer dat is voor de Fransen.’ Inderdaad onderkende ene H. van Lit onmiddellijk de commerciële potentie van de piramide en nog voor de feestelijke inwijding vroeg hij Marmont een stuk grond af te staan voor een herberg om ‘de nieuwsgierigen goed te ontvangen’. De piramide die Marmont voor de eeuwigheid bedoeld had, raakte al snel in verval: de treden verzakten en de obelisk werd na vier jaar afgebroken. Marmonts naam was toen al verdwenen omdat de piramide vernoemd werd naar Napoleons beroemdste overwinning, de slag bij Austerlitz. Aangeplante bossen ontnamen het zicht op de piramide, maar bezoekers bleven toestromen en de herberg groeide gestaag. ‘Welke Nederlander kent thans niet dit aantrekkelijk oord, en heeft er niet als kind gespeeld, als jongeling gedwaald en later vele uren doorgebracht’, schreef Jan Kraal in 1927. Aan die populariteit had de stenen obelisk die inmiddels was geplaatst veel bijgedragen. Volgend jaar bestaat de piramide tweehonderd jaar en dan moet ze in haar oude glorie hersteld zijn. Ze krijgt weer een getrapte vorm en een basement met hellingbanen en gedenkstenen. Er verrijst een informatiecentrum en ook uitspanning ‘De Pyramide van Austerlitz’ moet ‘een opwaardering krijgen als hoogwaardig attractiepunt’. Hoogwaardig is de uitspanning op dit moment inderdaad niet, maar een attractie is ze weldegelijk. Het lunapark - met autoskooter, houten racebaan, klimrekken en draaimolens - lijkt rechtstreeks afkomstig uit de jaren vijftig. ‘Voor klein en groot, voor jong en oud, voor elk wat wils, een leuke dag voor weinig geld’, luidt de wervingstekst. En inderdaad: voor 95 cent koop je hier nog een lichtgebogen blikken afbeelding van de piramide om op je wandelstok te spijkeren. De restauratie van de piramide is hard nodig, maar de uitspanning zou met rust gelaten moeten worden. Anders krijg je een actrice die alleen nog maar kan grijnslachen omdat haar huid strak staat van het vele faceliften. Historisch informatie is afkomstig uit ‘De Pyramide van Austerlitz; Erkenning voor een Frans gedenkteken’, provincie Utrecht, 2000

Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag de pier van Scheveningen, sinds 1991 in handen van het Van der Valkconcern. Een ingeblikte damesstem moedigt de gokkers op de pier van Scheveningen aan: 'Please hurry up, bets are closed'. Mechanisch gooien twee bezoekers op leeftijd muntjes in de roulette-automaat, het mechaniek schiet een balletje af en wanneer de draaiende schijf tot stilstand is gekomen vermeldt de stem het winnende nummer. Echt nodig is dat niet, de automaat spuugt zelf muntjes uit als de speler goed heeft gegokt. Het enige personeelslid houdt zich onledig met het vervangen van vuile asbakken door schone. Het is elf uur 's ochtends, uit de luidsprekers klinkt Sinatra's Strangers in the night en het uitzicht vanuit de ovale speelzaal is overweldigend: het Kurhaus en de torenflats blinken onder een helblauwe lucht en aan de einder, ver voorbij de strekdammen van de vissershaven, staan de kranen en schoorstenen van Rotterdam in strenge slagorde. Sinds twee jaar kan er op de pier worden gegokt en dat is 'wezenlijk voor de exploitatie' volgens directeur Piet van de Poel. 'Vroeger was het genoeg om boven zee te wandelen, nu moet je je zelf voortdurend heruitvinden om mensen te trekken.' En dus zorgde het Van der Valkconcern sinds de overname van de verpauperde pier in 1991 ondermeer voor een nieuw restaurant, een overdekte wandelpromenade met winkels, een bungy  jump en een tokkelbaan: een stalen kabel waarlangs je met een rotvaart van de toren naar het strand kunt afdalen. Nieuwlichterij op de eens zo eerbiedwaardige pier? Niet echt: vanaf de opening in 1901 werd alles uit de kast gehaald om het publiek te vermaken. 'Nergens op Scheveningen vond je zooveel speelgoed voor volwassenen in den vorm van automaten', schreef de Schevenings Koerier over de pier. Waaghalzen konden met een fiets het water inrijden, ballonnen zorgden dat de fiets bleef drijven. In de eerste jaren werd het behendigheidsspel 'jeu de poule personnelle européenne' beoefend, maar dat werd al snel verboden omdat het teveel deed denken aan gokken. Om de concurrentie met andere Europese badplaatsen het hoofd te bieden, probeerde de eigenaar van de pier, Exploitatie Maatschappij Scheveningen, eind jaren twintig al toestemming te krijgen voor een casino. Vergeefs. De oude pier, die officieel wandelhoofd heette omdat het Engelse woord 'pier' toen nog werd vermeden, overleefde de Tweede Wereldoorlog niet. In 1943 verwoestte brand het restaurant en uit angst voor een invasie ontmantelden de Duitsers de rest. Tot hun ontzetting troffen de Hagenaars na de bevrijding, toen ze het strand weer op mochten, een lege zee aan. Alleen bij extreem laag water staken de resten van de stalen kolommen nog boven de waterlijn uit. Al snel werden er plannen gemaakt voor een nieuwe pier, maar het ministerie voor Wederopbouw gaf pas eind jaren vijftig toestemming voor zoiets luxueus' en overbodigs. Van een remake was geen sprake: de architecten Maaskant, Dijk en Apon ontwierpen een robuuste, functionalistische pier. Het grootste verschil met de jugendstil-pier was de scheiding van wandelen en vertier: de pier zelf werd het exclusieve domein van flaneerders, entertainment en commercie bleven beperkt tot de drie ‘eilanden’ die aan de pier werden gekoppeld. In 1961 was de nieuwe pier klaar en halverwege de zomer waren er al een miljoen bezoekers geweest: Nederland vierde het einde van de wederopbouw. Drie jaar geleden werd de pier over de hele lengte overkapt en om de vijftig meter kwam er een winkeltje. Op de pier kun je nu voetbalsjaals kopen, en t-shirts met teksten als 'Drank is eerder op dan je lief is'. Maar Maaskant indachtig is er tegelijk een nieuw voetgangersdomein geschapen, bovenop de overkapping. Als een flauw oplopende schans verheft deze promenade zich boven de golven: Scheveningen heeft weer een waardig wandelhoofd.  

Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag het Drielandenpunt, tevens hoogste punt van Nederland, in Vaals, het dorp stond ooit bekend als het tweede Monaco. Het drielandenpunt is eigenlijk alleen een Nederlands speeltje. Aan de Belgische zijde wijst slechts een onopvallend bruin bordje naar 'Trois Bornes', Duitse richtingaanwijzers ontbreken geheel omdat er vanuit Aken geen weg naar de 'Dreiländereck' voert. Alleen Nederland pakt flink uit: grote ANWB-borden leiden het verkeer over de rondweg van Vaals naar de parkeerplaatsen vlak onder de heuveltop. Wij hebben dan ook maar één drielandenpunt, terwijl de Belgen er drie hebben en de Duitsers zelfs zeven, maar belangrijker is dat hier tevens het hoogste punt van Nederland ligt. En dat de Vaalse toeristenindustrie daarmee al bijna een eeuw aan de weg timmert. In 1905, het jaar waarin tevens het eerste illegale casino in Vaals zijn deuren opende, richtte burgemeester Sträter de vereniging 'Neerlands Hoogste Berg' op. Binnen drie maanden was de Wilhelminatoren gereed, een houten uitkijktoren die veel publiek trok. Lang kon Sträter niet van zijn succes genieten, want twee jaar later werd hij uit zijn ambt gezet omdat het stadje onder zijn bewind internationaal bekend was geraakt als een tweede Monaco, met zes casino's en 'niet weinig verdachte huizen' waar zelfs jongetjes van dertien tot ontucht werden aangezet. Het vierlandenpunt leek een stabielere basis voor het toerisme dan het gokken. Vier landen? Ten zuiden van Vaals lag in die tijd ook nog Neutraal-Moresnet, een taartvormige grondstuk van enkele vierkante kilometers waarover Pruisen en Nederland het niet eens hadden kunnen worden en dat in 1815 een status aparte kreeg. Bij de vrede van Versailles viel Moresnet met zijn zinkmijn toe aan België en toen had Vaals nog slechts een drielandenpunt.  Zorgen maakte het stadje zich niet, want het ensemble van drie grenspalen plus een dakvormige steen met het opschrift 'hoogste punt van Nederland' bleef toeristen trekken. Pas toen de Internationale Grenscommissie in 1922 de grenspalen liet weghalen en even verderop een stenen paal neerzette, raakten de middenstanders in paniek. Het zou 'voor de bevordering van het vreemdelingenverkeer en de daarmee in verband staande welstand der Vaalser bevolking in het algemeen van het allergrootste belang zijn, wanneer bovengenoemde steenen weer op hun plaats terug gebracht zouden kunnen worden', schreven ze aan het gemeentebestuur. Het duurde vijf jaar voor de attractie er weer stond, deze keer veilig op Nederlands grondgebied. En dus kunnen dagjesmensen nu kiezen uit twee plekken om zich te laten vereeuwigen. 'Kijk oma, nu sta ik met mijn ene voet in Duitsland en met de andere in België', roept een jongetje opgetogen. Een grens is een abstractie: zonder palen en borden is het gewoon een stuk grond. Zelfs het schermpje van je mobiele telefoon biedt geen uitkomst om te bepalen in welk land je bent: het bereik van de zenders van NL KPN, Proximus en T-D1 wisselt een beetje, dus meldt je telefoon nu eens de Belgische aanbieder, dan weer de Duitse of Nederlandse. Een drielandenpunt kan dus niet zonder fysieke markering. En waar één bord staat, volgen er meer. Bijvoorbeeld om een neergestort vliegtuig te herinneren, te waarschuwen voor de diefstal van motoren, de internationale vrede dichterbij te brengen, een wielerwedstrijd aan te kondigen, een gevallen soldaat te gedenken, het jubileum van de Euregio te memoreren, een wandelroute te beschrijven of hotels aan de man te brengen. Ook voorzieningen heeft het drielandenpunt in veelvoud: ruim tien kiosken, zes parkeerplaatsen en vijf restaurants. Zelfs de onvermijdelijke uitkijktoren is er in tweevoud: een remake van de Wilhelminatoren die aan het einde van de oorlog fataal werd getroffen door artillerievuur, en aan de Belgische zijde de veel hogere en modernere Boudewijntoren. Dus toch Belgische bemoeienis met het drielandenpunt? Schijn bedriegt, want anders dan naam en locatie doen vermoeden is ook de laatste toren stevig in handen van een Limburgse familie.  

Uitspanningen van weleer, hoe handhaven ze zich? Vandaag Arboretum Trompenburg in Rotterdam, de idyllische bomentuin zonder vuilnisbakken en verbodsbordjes. 'Ik vond het wel appart maar niet zo leuk voor kinderen maar wel voor ouderen', schreef ene Natasja in het gastenboek van Arboretum Trompenburg. Een bomentuin is dan ook meer geëigend voor dames op leeftijd, getuige de bedankjes van het 'Damesprogramma Koninklijke Landmacht', van de 'Vrouwenbeweging Passage Dordrecht' en van de 'Plattelandsvrouwen van Streefkerk'. Ook individueel komen vrouwen er graag, om hun moeder te gedenken met wie ze hier altijd wandelden, of als ze 'geestelijk te moe' zijn, zoals een Turkse mevrouw die trouwhartig ondertekent met 'Turkse mevrouw'. Níet in het gastenboek staan de dendrologen die van over de hele wereld naar de Rotterdamse bomentuin komen, bijvoorbeeld om de ruim tweehonderd eiken te bestuderen die samen Nederlands 'nationale referentie collectie eiken' vormen. Arboretum Trompenburg is begonnen als de tuin van het buitenverblijf van de Rotterdamse familie Smith. Net als andere welgestelde families verbleven zij 's zomers in Kralingen, maar terwijl de andere buitens stukje bij beetje werden verkocht en volgebouwd, is Trompenburg sinds1820 alleen maar groter geworden. De eerste uitbreiding dateert van 1860, toen werden twee kleinere buitenplaatsen, een paar weilanden en enkele tuinderijen samengevoegd. In de loop der jaren werden aanpalende tuinen aangekocht, zoals de Perenhof, en na de oorlog kreeg Trompenburg van de gemeente bovendien de volkstuinen die in de Tweede Wereldoorlog waren aangelegd om de hongersnood af te wenden. Vorig jaar verwierf de tuin een stuk grond dat voetbalclub Excelsior niet meer gebruikte. Zes hectare groot is Trompenburg inmiddels, een groene oase tussen de lichtmasten van het stadion van Excelsior, de betonnen kolos van de Erasmus Universiteit en de kantoortoren van Deloitte & Touche. Op de plattegrond is het rechte slotenpatroon van de polder nog goed zichtbaar, maar de wandelaar wordt verlokt door kronkelende paden, prieeltjes, vijvers, bruggetjes en doorkijkjes. Het ruisen van de wind door de bomen overstemt makkelijk het geraas van de nabijgelegen snelweg A16 en het dreunen van de heimachines die bedrijventerrein Rivium uit de grond stampen. Uiteraard stonden er in de tuin van Trompenburg altijd al bomen, maar een echt arboretum werd het pas een eeuw later toen James van Hoey Smith, de derde generatie Smiths, van zijn reizen over de hele wereld bijzondere bomen begon mee te nemen. Zoon Dick bouwde Trompenburg uit tot een 'monument voor mijn familie'. Met enigszins valse bescheidenheid schrijft hij in het boek Green Oasis in Rotterdam: 'Ikzelf heb misschien wel het hardst aan deze kar getrokken.' Zeven jaar geleden schonk Van Hoey Smith het arboretum aan Stichting Bevordering van Volkskracht, maar via een bruggetje kan hij vanuit zijn huis nog altijd 'zijn tuin' in. De overgang tussen arboretum en privé-tuinen is op wel meer plaatsen vloeiend: hier en daar verspert een dunne ketting op kniehoogte de doorgang naar een stukje grond dat eigendom is van een aangrenzende villa. Strenge waarschuwingsborden ontbreken: de toon is sotto voce en de vijftigduizend bezoekers per jaar gedragen zich als welopgevoede gasten. De sfeer van wellevendheid vind je ook terug in de inrichting van de tuin. Er staan bijvoorbeeld geen vuilnisbakken, waardoor mensen vanzelf hun afval meenemen. De grasvelden zijn zo goed gemaaid dat verbodsbordjes niet nodig zijn om bezoekers op de paden te houden. In het nieuwe ontvangstgebouw - een strak ontwerp van Benthem Crouwel Architecten - staat alleen een koffiemachine, verdere catering ontbreekt. 'We houden het bewust klein’, zegt de voorlichtster, ‘Evenementen wimpelen we zoveel mogelijk af, alleen bruiloftsreportages zijn toegestaan.’ Maar als de zwarte muzikant Norman Herkul komt vragen of hij een videoclip mag opnemen, strijkt ze met de hand over haar hart: 'Ik heb hem nu gezien, het is een keurige jongeman.'